Qarabağın Kosovonun müstəqillik prosesini nümunə götürməsi realdırmı? Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ nədir və onun şərtləri hansılardır?

Bizimyol.info xəbər verir ki, Türkiyə mətbuatı bu mövzunu üç sualla izah edib. Kosovo nümunəsi  və Qarabağ müqayisə edilib. Məqalədə qeyd edilir ki, Kosovo 2008-ci il fevralın 17-də birtərəfli qaydada Serbiyadan müstəqilliyini elan edib. Kosovonun müstəqilliyi beynəlxalq ictimaiyyətin əksəriyyəti tərəfindən dəstəkləndi. Bu, müxtəlif coğrafiyalardakı separatçı qüvvələrin Kosovo nümunəsini önə çəkərək separatçı hərəkətlərinə legitimlik vermələrinə səbəb oldu.

Məsələn, 2014-cü ildə Krımın Rusiya tərəfindən ilhaqından sonra Rusiya prezidenti Vladimir Putin  “Qərbli həmkarlarımızın çox oxşar vəziyyətdə öz əlləri ilə yaratdığı Kosovo işi də Krım üçün uyğun presedentdir” deməsi separatçı hərəkatların təhlükəsini önə çəkir.

Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi (ICJ) 22 iyul 2010-cu ildə Kosovonun birtərəfli müstəqilliyi ilə bağlı məsləhətçi rəyini elan edərkən, Ermənistan hökuməti və Qarabağdakı ermənilər “Məhkəmə Kosovonun müstəqilliyinin legitim olduğuna qərar verib. Məhkəmənin Kosovo qərarı Qarabağ üçün də əmsaldır”-deyə qeyd etmişdi.

Separatçılar Krımın ilhaqını “xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun həyata keçirilməsinin növbəti təzahürüdür” tezisi ilə də dəstəkləyirdilər.

Son zamanlar Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan da, beynəlxalq ictimaiyyəti Qarabağı tanımağa çağırır. Ancaq öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ilə bağlı qaydalar baxımından Qarabağ və Kosovo arasında heç bir oxşarlığın olmadığı görünür.

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ nədir və onun şərtləri hansılardır?

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ dövlətin insan elementinin öz hökumətini seçmək hüququ və ya xalqın öz iradəsi ilə yaşadığı və ya yaşayacağı idarəetmə formasını seçmək hüququ kimi ifadə edilə bilər.

Bu hüquq beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri kimi qəbul edilsə də, onun hüquqi legitimliyi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur.

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun ilk tətbiqləri Birinci Dünya Müharibəsi zamanı gündəmə gəlib. Bu dövrdə müstəmləkə altında yaşayan xalqlar bu hüquqa istinad edərək öz müstəqilliklərini əldə etmişlər. Ona görə də öz müqəddəratını təyinetmə hüququ o dövrdə soyqırıma, irqçiliyə və miqrasiyaya məruz qalmış xalqlara verilən hüquq kimi beynəlxalq hüquqda öz yerini tutdu. Bu gün müstəmləkə idarələri olmadığı üçün bu hüququn həyata keçirilməsi üçün heç bir qanuni əsas yoxdur.

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Nizamnaməsinin 1-ci maddəsinin 2-ci bəndi və 55-ci maddəsi ilə tənzimlənir. Hər iki reqlamentdə bu hüququn bərqərar olması üçün dinc münasibətlərin inkişafı və dünyada sülhün bərqərar olması vurğulanır. Bundan əlavə, öz müqəddəratını təyinetmə hüququ beynəlxalq hüququn ən mühüm prinsiplərindən biri olan “ərazi bütövlüyünə hörmət” prinsipinə zidd olmamalıdır.

Bu kontekstdə güc tətbiq etməklə həyata keçirilən müstəqillik hərəkatları “ərazi bütövlüyünə hörmət” prinsipinə ziddir və güc tətbiqi qadağanını pozur.

BMT Nizamnaməsinin layihəsini hazırlayan Komitə qeyd edir ki,  nə qədər ki, bir qrupa qarşı ciddi insan haqları pozuntusu yoxdur, onların müstəqilliyini elan edərək yeni dövlət qurmaq və ya xarici dövlətə birləşmək hüquqları yoxdur.

Beynəlxalq Hüquqşünaslar Komissiyasının (ICC) Aaland adaları ilə bağlı gəldiyi nəticəyə görə, ölkənin müəyyən bölgəsində yaşayan müəyyən qrupun öz müqəddəratını təyinetmə hüququ çərçivəsində təkcə iradə bəyannaməsi kifayət deyil.

Yəni ayrılmanı bütün ölkə əhalisi təsdiqləməlidir və “ana” dövlətin də razılığı lazımdır.

Məsələn, SSRİ-dən ayrılan Estoniya, Latviya və Litvanın BMT-yə qəbulu yalnız Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) tərəfindən tanındıqdan sonra mümkün olub.

Kosovo və Qarabağ arasında hansı fərqlər var?

Kosovonun statusu keçmiş Yuqoslaviyanın 1946-cı il Konstitusiyasında “muxtar region” kimi müəyyən edilmişdi.

Sonradan bu, digər altı tərkib respublikası ilə eyni səviyyəyə qaldırıldı.

Lakin 1977-ci il SSRİ Konstitusiyasının 72-ci maddəsi hər bir respublikanın SSRİ-ni sərbəst tərk etmək hüququnu tənzimləsə də, muxtar vilayətlər haqqında heç bir müddəa yoxdur.

Bu Konstitusiyada Qarabağın ayrılmaq hüququ yox idi və bu bölgə keçmiş SSRİ respublikaları ilə bərabər hüquqlara malik deyildi.

Bu baxımdan, keçmiş Yuqoslaviya Konstitusiyasında Kosovo üçün ayrılmaq hüququ nəzərdə tutulsa da, Qarabağ Azərbaycanın tərkibində muxtar vilayət olduğu üçün SSRİ Konstitusiyasında belə bir hüquq nəzərdə tutulmamışdı.

Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun baş verməsi üçün ana dövlət tərəfindən müəyyən bir qrupa qarşı insan hüquqlarının sistematik şəkildə pozulması həyata keçirilməlidir.

Digər tələb isə üçüncü dövlətlərin bu hüququn həyata keçirilməsini dəstəkləməməsidir.

Kosovonu müstəqilliyə sövq edən səbəb Serbiyanın Kosovo albanlarına qarşı zorakılıq tətbiq etməsi olub. Lakin Azərbaycanın ərazisi olan Qarabağda Ermənistan silahlı qüvvələri Ermənistan dövlətinin köməyi ilə bölgədə yaşayan azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləməyə bərabər zorakılıqlar həyata keçirirlər.

Bu baxımdan Ermənistanın Qarabağ işində intensiv iştirakı Kosovonun mübahisəli regionda hər hansı presedent yaratmasının qarşısını alır.

Bundan başqa, istər Qarabağda, istərsə də ətraf rayonlarda yaşayan azərbaycanlılar ermənilər tərəfindən şərqə doğru sürülür. Ona görə də Qarabağdakı istiqlal hərəkatı xalqın özünüidarə iddiasının sırf əksi deyil. Öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun subyekti “xalqdır”.

“Xalq” anlayışına dövlətin ərazisi hüdudlarında yaşayan hər kəs daxildir. Ona görə də konkret etnik qrupun ayrılmaq istəyi öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun “xalq” elementinə uyğun gəlmir.

İstər Alma-Ata Bəyannaməsi çərçivəsində, istərsə də Azərbaycan və Ermənistanın BMT-yə üzvlüyünün araşdırılması çərçivəsində Qarabağın Azərbaycan Respublikasının suverenliyi altında olması iradsız olaraq qəbul edilib.

1993-cü ildə BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi dörd qətnamənin hamısı eyni yanaşmadan istifadə edərək, Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və sərhədlərinin toxunulmazlığı prinsiplərinə uyğun olaraq həll edilməli olduğunu vurğulayırdı.

Digər tərəfdən, Avropa İnsan Haqqları Məhkəməsinin Çıraqov Qərarı göstərir ki, öz müqəddəratını təyinetmə hüququ Ermənistanın hərbi, siyasi və iqtisadi təsiri altında olan Qarabağ üçün real həll yolu ola bilməz. Nəticə etibarilə, Kosovo işi özünəməxsus şəkildə qalmalıdır. Qarabağda bir qrup erməninin irəli sürdüyü muxtariyyət tələbi öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun şərtləridir.

Sistematik insan hüquqlarının pozulmasına məruz qalma, “xalq” elementi, ana dövlətdə yaşayan bütün insanların razılığı və ana dövlətin razılığı meyarlara uyğun gəlmir və belə tələblər Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə təhlükə yaradır.

İlahin, Bizimyol.info