Şərqi Aralıq dənizindən Fars körfəzinə qədər uzanan Yaxın Şərq coğrafiyası tarix boyu siyasi, dini və iqtisadi dinamikliyi ilə dünya gündəminə hər zaman təsir edən bir bölgə olub. Bu regionda İran və İsrail kimi mühüm aktorların əlaqələri regionun mürəkkəbliyi və dəyişkənliyini anlamaqda mühüm rol oynayır.
Bizimyol.info Türkiyə mətbuatına istinadən xəbər verir ki, ən qaynar hadisələrdən biri olan İranın İsrailə hücumu indiki kimi keçmişdən bu günə qədər münasibətlərinə təsir edib.
Bu iki ölkə arasında münasibətlər regiondakı geosiyasi dinamika, beynəlxalq əlaqələrin miqyası və tarix boyu baş verən hadisələrlə sıx bağlı olub. Bölgədəki siyasi və strateji dinamikanı daha yaxşı başa düşmək üçün iki ölkə arasındakı münasibətləri daha dərindən araşdırmaq vacib olacaq. Yəni iki dövlət arasında münasibətlər həmişə bu qədər gərgin olubmu?
İsrail-İran münasibətləri, ümumiyyətlə, düşmənçilik kimi xatırlansa da, tarixin bir dönəmində dostluqla formalaşıb
İki ölkə arasındakı bu yaxın münasibət əslində çoxlarımızın bilmədiyi bir həqiqətdir. Təxminən 30 il davam edən dostluq dövrü müxtəlif amillərin təsiri altında yaranıb. Bunlardan birincisi ərəb coğrafiyasının görkəmli simalarından biri, Misirin əfsanəvi lideri sayılan Camal Əbdül Nasirin yüksəlişi idi. Əbdül Nasir ərəb millətçiliyi ideyası ətrafında birləşməyə başlayaraq regiondakı dinamikanı dəyişdirdi.
İkinci mühüm amil Soyuq Müharibə dövründə beynəlxalq gərginlik idi. Sovet İttifaqı ilə Qərb bloku arasında münaqişə İran və İsrail arasında münasibətlərin dərinləşməsinə səbəb olub.
Sovetlər Yaxın Şərqə daxil olmaq üçün müxtəlif kanallar axtardılar ki, bu da İranla İsrail arasında münasibətləri gücləndirdi
Bu dövrdə İsrail İrana silah satdı, İran da İsrailə neft dəstəyi verdi. Bu qarşılıqlı yardım və ticarət əlaqələri iki ölkə arasında möhkəm əlaqələrin formalaşmasına zəmin yaratdı.
Ancaq dostluq dövründəki münasibətlərinin yalnız kommersiya xarakterli olduğunu düşünmək səhv olardı. Çünki bu həm də strateji idi. İsrail bölgədəki təcridini qırmaq və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müxtəlif müttəfiqlik əlaqələri axtarırdı. Bu prosesdə o, İranla əlaqələri mühüm strateji addım kimi görürdü.
İsraillə İran arasında bu dövr çox vaxt diqqətdən kənarda qalsa da, regiondakı siyasi və strateji dinamikanın mürəkkəbliyini ortaya çıxarmaq kifayətdir
Bu müddətdən sonra baş verən dəyişikliklərlə iki ölkə arasında münasibətlər yenidən formalaşdırılaraq bugünkü gərgin vəziyyətə çatıb. Keçmiş dostluq dövrünə nəzər saldıqda iki ölkə arasındakı mürəkkəb münasibətləri anlaya bilərik.
İranla İsrail arasında quru, hava və ya dəniz sərhədləri olmasa da, İsrailin yarandığı gündən Türkiyə və İran kimi dövlətlərlə yaxşı münasibət saxlaması vacib idi. Çünki İsrailin birbaşa və ya dolayısı ilə tanınmasında Türkiyə və İran kimi ölkələrin böyük rolu var.
İsrailin yarandığı dövrdə dövlət siyasəti səviyyəsində ciddi tədbirlər həyata keçirilib. Məsələn, İraq, Suriya, Livan kimi ölkələrdə yaşayan yəhudi əhalinin qorunması, lazım gəldikdə İsrailə daşınması kimi fəaliyyətlər bölgənin müxtəlif ölkələrində həyata keçirilib.
Bu fəaliyyətlərin çoxu İran ərazisində olub
İsrail ərəb millətçiliyinin artmasına baxmayaraq, İrana yaxın bölgələrdə bu fəaliyyətlərini davam etdirdi. Bu dövrdə İran şahın hakimiyyəti altında idi. Onun Avropa və Amerika ilə də yaxşı əlaqələri var idi. Lakin münasibətlər hələ İranın istədiyi səviyyədə inkişaf etməmişdi.
İran İsraillə yaxşı münasibətlər saxlamaqla bu münasibətləri yaxşılaşdırmağa çalışırdı. Eyni zamanda, o dövrdə İranın ərəb dünyası ilə əlaqələri o qədər də yaxşı deyildi. Xüsusən də Əbdülnasirin hakimiyyətə gəlməsi ilə İranın bölgəyə nüfuz etmək cəhdləri əngəlləndi və ciddi problemlər yarandı.
İranla İsrail arasında coğrafi sərhəd olmasa da, hər iki ölkənin regionda öz təsirlərini saxlamaq və genişləndirmək istəyi münasibətlərini şərtləndirən mühüm amil idi
Dünyadakı dəyişiklik küləkləri hər iki ölkəyə dərindən təsir edir. İranda şah rejiminin sona çatması ilə 1979-cu ildə İslam İnqilabı baş verdi ki, bu da İranın müxtəlif ölkələrlə, o cümlədən İsraillə dostluq əlaqələrinə son qoydu. Sovet İttifaqının dağılması kimi beynəlxalq hadisələr də bu prosesə təsir etdi.
Amma bu dəyişikliklərə baxmayaraq, xüsusilə 1980-1982-ci illər arasında İran və İsrail arasında əlaqələrin gizli şəkildə davam etdiyi iddia edilib. Lakin 1980-ci illərdəki böhranlar İran və İsrail arasında münasibətləri getdikcə mürəkkəbləşdirdi. Bugünkü böhranlar bizə bu münasibətlərin gedişatını bir az da anlamağa imkan verir, çünki regiondakı mürəkkəb siyasətlərin və münaqişələrin təsiri ilə İran və İsrail arasında münasibətlər tarix boyu gərgin məcrada davam edir...
Qadir, Bizimyol.info
