Ukraynanın daha çox silah və döyüş sursatı tələb etməsi NATO-ya üzv dövlətlərin ehtiyatlarını tükəndirib və Alyansın müdafiə sənayesinin kifayət qədər silah istehsal edə bilməyəcəyi ilə bağlı qorxuları artırıb.
Bizimyol.info xəbər verir ki, DIPAM prezidenti Dr. Tolqa Sakman "AA"ya keçmiş ABŞ prezidenti Donald Trampın NATO ilə bağlı son açıqlamaları və Ukrayna-Rusiya müharibəsinin Avropa ölkələrinə təsirləri əsasında son illərdə Avropa ölkələrində müşahidə olunan silahlanma tendensiyası haqqında yazıb.
Dünyanın bir çox yerində qarşıdurma ehtimalının artması və mövcud gərginliyin artan təhlükə potensialı ilə qlobal miqyasda müdafiəyə verilən əhəmiyyət yeni səviyyəyə çatıb. Hər kəs rəqabətin güclənməsi səbəbindən Şərqi Asiyada təhlükəsizlik zəifliklərinə diqqət yetirməyə hazırlaşarkən, Avropa 2022-ci ilin fevralında başlayan Ukrayna-Rusiya böhranı ilə bağlı böyük bir müharibə ilə qarşılaşdı. Bu vəziyyət Avropanın təhlükəsizliyini təmin edən və bununla da firavanlığa yönəlmiş mühüm dəyişikliyə səbəb oldu. Təhlükəsizlik problemləri ilə əlaqədar yenidən artan hərbiləşmə Avropaya qayıtdı və Avropa bu tendensiyanın əsas regionuna çevrildi, çünki dünyada hərbi xərclər sürətlə artmaqdadır. Avropanın müdafiəsinə gəlincə, qitənin əsas müdafiə çətiri olan NATO 75 ilin sonunda bölgədəki bütün müdafiə təşəbbüslərinə toxundu. Alyansın məlumatlarına görə, 2014-cü ildən bəri NATO-nun Avropadakı bütün üzvlərinin müdafiəyə 32 faizdən çox vəsait xərclədiyi məlumdur. Bu il NATO-nun 31 üzvündən 18-nin müəyyən edilmiş hədəfə uyğun olaraq ümumi daxili məhsulun 2 faizini müdafiəyə xərcləməsi gözlənilir ki, bu da 2024-cü ildə Alyans daxilində rekord məbləğdə vəsaitin xərclənməsi deməkdir. Bu, son 30 ildən çox müddətdə ən güclü artımdır və sabit dollarla ifadə etsək, 1989-cu ildə Berlin Divarının yıxıldığı zaman müşahidə olunan xərclər səviyyəsinə qayıdışdır. Xərclərin artmasına baxmayaraq, Avropanın müdafiə sənayesi Rusiya ilə müharibə vəziyyətində olan Ukraynanın tələbatını ödəyə bilmir.
Ukraynanın daha çox silah və döyüş sursatı tələb etməsi NATO-ya üzv ölkələrin ehtiyatlarını tükəndirib və Alyansın müdafiə sənayesinin kifayət qədər silah istehsal edə bilməyəcəyi ilə bağlı qorxuları artırıb. Nəticə etibarı ilə Avropa ölkələrinin müdafiə sahəsinə kifayət qədər sərmayə qoymaması kritik imkanların olmamasında, müharibə zamanı ehtiyatların az olmasında və hazırlıq səviyyəsinin zəifliyində özünü göstərir. Bu, Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) Avropanın təhlükəsizliyini satın alması ilə bağlıdır.
Avropada strateji muxtariyyət addımları
Biz bilirik ki, Birləşmiş Ştatlar uzun müddətdir ki, Avropalı müttəfiqlərini müdafiə büdcələrini artırmağa razı salmağa çalışsa da, uğur qazana bilməyib. Keçmiş ABŞ prezidentləri Barak Obama və Donald Tramp az şeydə razılığa gəlsələr də, hər ikisi NATO müttəfiqlərini ABŞ-ın hərbi gücündən “sərbəst istifadə” üçün tənqid ediblər. Obama bir çoxları tərəfindən ABŞ-ın ən yaxın müttəfiqi kimi görünən ingilislərə müdafiəyə daha çox pul xərcləmələri üçün təzyiq göstərdiyi halda, Tramp NATO müttəfiqlərini maliyyə vəsaitinin müdafiə üzrə ümumi daxili məhsulun ən azı 2 faizini xərcləməsələr, ABŞ-ın müttəfiqlik öhdəliklərini yerinə yetirməyəcəyi ilə hədələyib.
2024-cü ilin noyabrında keçiriləcək ABŞ prezident seçkilərində ən güclü namizəd olan Tramp bu təhlükənin səviyyəsini yenidən artıraraq, Rusiyanın maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirməyən NATO müttəfiqlərinə qarşı hücumuna təşviq ediləcəyini bildirib. Bu, şübhəsiz ki, Alyansın əsaslarına və ruhuna qarşı son hücum kimi qiymətləndirilə bilər. Keçmiş və bəlkə də gələcək Prezidentin bu soyuqqanlı və açıq bəyanatı Avropa üçün qəbuledilməzdir, çünki açıq-aşkar fakt budur ki, Avropa Amerikasız özünü müdafiə etməyə hələ hazır deyil.
1989-cu ildən sonra NATO və 1993-cü ildən Avropa İttifaqı (Aİ) vasitəsilə Avropa müdafiə qüvvələrinin ilkin transformasiyası qeyri-adekvat idi. Bu, növbəti 10 il ərzində həm NATO vasitəsilə, həm də yeni, xüsusi “Avropa Təhlükəsizlik və Müdafiə Siyasəti”nə (ESDP) əsaslanan əlavə transformasiya səylərinə səbəb oldu. NATO və Aİ-nin bir çox mühüm təşəbbüsləri əməkdaşlığa və imkanların inkişafına yönəlmişdir. “Avropa Müdafiə Agentliyi” (EDA) uzunmüddətli təhlükəsizlik və müdafiə problemlərinin həlli yollarını tapmaq məqsədilə 2008-ci ildən etibarən “Bacarıqların İnkişafı Planı” (CDP) hazırlayır.
Qitə müdafiəsi üçün strategiyanın hazırlanması, siyasətin müəyyən edilməsi, planlaşdırılması və həyata keçirilməsi üçün Aİ-nin mərkəzi istinadı olan bu plan, CARD, PESCO və EDF kimi Avropa müdafiəsi ilə bağlı bütün təşəbbüslərin əsasını təşkil edir. Aİ Nazirlər Şurasının 2022-ci ildə qəbul etdiyi “Strateji Kompas” ilə AB-yə yeni perspektiv gətirən və müdaxilə imkanlarına malik mexanizmlər qurmağı planlaşdıran bu sənəd əsas mətnlərdən birinə çevrilib.
Bundan əlavə, İngiltərənin Aİ-dən çıxmasından sonra əhəmiyyətli hərbi gücünü itirən birlik, müdafiə sahəsində əməkdaşlığın transformasiyası üçün bir çox yeni təşəbbüslərin həyata keçirilməsi imkanları yaratmağa çalışdı. Qərar vermə mexanizmləri ilə müəyyən edilənlərdən başqa, Birlik Baltik dənizi və Skandinaviyada regional və ya kontinental ikitərəfli sazişlər, eləcə də mikro müdafiə əməkdaşlıqları edib. Bundan əlavə, Türkiyənin də iştirak edəcəyi Avropa Göy Qalxanı Təşəbbüsü (ESSI) kimi planlaşdırılmış əməkdaşlıq məsələləri üzrə seçilmiş ölkələrlə daha da irəliləməyi hədəfləyən eksklüziv layihələrin həyata keçirilməsi yeni müdafiə imkanlarının qiymətləndirilməsi kimi dəyərləndirilə bilər. Bütün bu qərarlar, təşəbbüslər və qurumlar həm də yeni müdafiə imkanları adı altında artırılması planlaşdırılan hərbi potensiala işarə edir.
Artan hərbi potensialın meydanda əks olunması
Bütün bu təşəbbüslərə baxmayaraq, əsas problem Avropa ölkələri arasında etibarlı döyüş qüvvələrinin olmamasıdır. Önümüzdəki illərdə Avropada baş verəcək hər hansı böyük döyüş əməliyyatında manevrləri yerinə yetirmək üçün lazım olan quru, dəniz və hava qüvvələrindəki çatışmazlıqların aradan qaldırılması hələ mümkün görünmür və bunun üçün ABŞ qüvvələrindən asılılıq davam edir. Avropanın müdafiə xərcləri son illərdə artsa da, bu xərclər daha çox müharibə qabiliyyətinə malik güc istehsal etməyib. Bir neçə kiçik istisna olmaqla, xidmətdə olan əsas döyüş tanklarının, piyada döyüş maşınlarının, zirehli kəşfiyyat maşınlarının və özüyeriyən silahların sayı eyni qaldı və ya 2014-cü ilə nisbətən azaldı. Ümumiyyətlə, Avropa ölkələrində quru-dəniz-hava qüvvələri, hava hücumundan müdafiə, artilleriya sursatları və raketlər baxımından əhəmiyyətli boşluqlar var ki, bunlar da “müharibədə həlledici döyüş sursatıdır”.
Avropada müdafiənin gücləndirilməsi Avropa müttəfiqlərindən həm təcili, həm də davamlı investisiyalar tələb edir. Bacarıqların inkişafı və müdafiə materiallarının tədarükü illərlə davam edən səylərdir, xüsusən sənayedən tələbat yüksək olduqda. Digər tərəfdən, vəd edilmiş müdafiə xərclərindəki bəzi artımlar birdəfəlik əlavə xərclər paketləridir və uzunmüddətli perspektivdə hökumətlərin xərc prioritetlərinin dəyişməməsi nadir halda baş verir.
Ukrayna-Rusiya müharibəsi ilə başlayan Avropa daxilində bu satınalma və investisiya prosesinin nəticəsinin də eyni şəkildə uzunmüddətli və qeyri-müəyyən olacağı qaçılmazdır. Uzun satınalma prosesini və yerləşdirmədəki fasilələri nəzərə alaraq, bəzi Avropalı müttəfiqlər təcili bacarıq boşluqlarını doldurmaq üçün mübarizədə, əsasən, qitədən kənarda mövcud olan hazır avadanlıqlara müraciət edirlər. Almaniya ordusu üçün inkişaf yönümlü strateji transformasiya üçün yaratdığı 100 milyard avroluq xüsusi fondun ən böyük sifarişini ABŞ istehsalı olan "F-35" döyüş təyyarəsi və "Chinook" helikopteri üçün verdiyi halda, Polşa Cənubi Koreyadan tanklar, "FA-50" döyüş təyyarələri və haubitsalar alıb. Bu vəziyyət Avropa ordularının inkişafına kömək etməklə yanaşı, strateji sənədlərdə dəfələrlə vurğulanan Avropa müdafiə sənayesinin gücləndirilməsi ideyasına da qarşı çıxdığı bildirilir. Lakin bu prosesdə məlum oldu ki, Avropanın müdafiə sahəsində əməkdaşlığının faydalarını anlamaq çətin idi. Müdafiə məmulatlarının istehsalında hələ də rəqabət ola bilər və orduların formalaşdırılması və ya yerləşdirilməsi ilə bağlı ümumi, tamamlayıcı komanda yoxdur.
Avropa təhlükəsizliyi üzrə əməkdaşlıq qayda deyil, istisna olaraq qalır. Bu kontekstdə görünən odur ki, Avropada orduların potensialının artırılması milli təhdidlərə görə müstəqil şəkildə, qəti ümumi strategiya olmadan davam edəcək.
Qadir, Bizimyol.info
