Azərbaycan dünyanın ən qədim neft ölkəsi sayılır və burada neftin sənaye üsulu ilə çıxarılmasının 150 ilə yaxın tarixi vardır. XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində neftin çıxarılmasında, torpaq anbarlara yığılmasında, daşınmasında, emalında istifadə olunan primitiv texnologiyalar, keçmiş SSRİ dövründə isə neft istehsalının ətraf mühitin qorunmasından üstün tutulması torpaqların neftlə, neftli sularla çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Torpaqlarla yanaşı bir çox təbii göllər və gölməçələr neft quyularının tullantı suları ilə çirkləndirilərək “ölü” vəziyyətinə salınmışdı. Həmçinin keçmişdə quyuların ətrafında torpaq bəndlərdən yaradılmış neft anbarları kimi istifadə olunan ərazilər bu günə qədər neft və lay suları ilə doldurulur. Neftin Xəzər dənizində “ açıq fontan” üsulu ilə çıxarılması, dənizə 60 ilə yaxın dövrdə həm sahildən, həm də açıq dənizdə fəaliyyət göstərən neft quyularından atılan çirkab suları, qazma şlamları, boru kəmərlərindən sızmalar, qəza hallarında dənizə atılan külli miqdarda neft onun ekoloji mühitinə mənfi təsirlər göstərir. Köhnəlmiş və korroziyaya uğramış metal konstruksiyalar həmçinin dənizin dibinə çökmüş ağır neft tullantıları təkrar çirklənmə mənbəyinə çevrilib.
Xəzər dənizinin ölkəmiz, digər Xəzəryanı ölkələr və bəşəriyyət üçün əhəmiyyətini, onun ekosistemlərinin həssas və relikt olmasını, bütün sahilyanı ölkələrin dənizdə getdikcə artan fəaliyyətlərinin (neft‐qaz yataqlarının istismarı, dəniz gəmi və boru kəmərləri daşımaları və s.) aktivləşməsini nəzərə alaraq ARDNŞ öz Ekoloji Siyasətində Xəzər dənizinin gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılmasını ən prioritet vəzifə hesab edir. Xəzər dənizində fəaliyyət göstərən beynəlxalq konsorsiumun neft çıxardığı Azəri‐ Çiraq‐Günəşli yataqları, dəniz boru kəmərləri sistemi və Səngəçal terminalı üçün “Neft dağılmaları üzrə fəaliyyət Planları” vardır və bu planlara uyğun real texniki sistem yaradılıb. Neft dağılmalarının qarşısının alınması, ballast sularının və başqa tullantıların qarşısının alınması məqsədi ilə Xəzər dənizində fəaliyyət göstərən Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan şirkətləri də müvafiq planlara və tədbirlər sistemlərinə malikdirlər.
Bütün dünyada neft‐qaz çıxarma sənayesi, həmçinin onunla əlaqəli emal, neft‐ kimya və başqa sənaye sahələri ətraf mühitə mənfi təsirlərinin miqyasına görə birinci yerdə dururlar. Bu təsirlər ətraf mühitin bütün elementlərini əhatə edir:
Neft istehsalı Yerin təkində geoloji suxurların strukturunun pozulması və yeraltı suların çirklənməsi;
yer səthində, relyefdə pozulmalar, torpağın məhsuldar qatının məhv edilməsi və neft tullantıları ilə çirklənməsi və s; bitki və heyvanat aləminin deqradasiyası; su hövzələrinin çirklənməsi; atmosferin müxtəlif zərərli qazlarla çirklənməsi kimi mənfi təsirlər göstərir.
Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə Konvensiyalar, sazişlər, müqavilələr milli ekoloji qanunvericiliyin ayrılmaz hissəsi hesab olunurlar. Azərbaycan Respublikasının hər bir qanununda xüsusi fəsil və ya maddə vardır, orada bəyan edilir ki, əgər beynəlxalq müqavilələrdə milli qanunvericilikdən fərqli qaydalar nəzərdə tutulmuşdursa, bu zaman beynəlxalq sənədlərin qaydaları tətbiq edilir.
Ətraf Mühitin Mühafizəsi Qanunu, 1999‐cu ildə qəbul olunub (son düzəlişlər 30 mart 2000‐ci ildə edilib). Qanunda təbiəti mühafizənin əsas prinsipləri, dövlətin, ictimai təşkilatların və vətəndaşların bu sahədə hüquq və vəzifələri göstərilmiş, təbiət istifadəçiləri tərəfindən ətraf mühitin, istehsalat monitorinqinin aparılması vəzifələri müəyyən edilmiş, təhlükəli fəaliyyət növləri üçün «ekoloji sığorta» termini, habelə təsərrüfat fəaliyyətinin könüllü və məcburi ekoloji auditi daxil edilmişdir. Həmçinin qanunda onun tələblərinin pozulmasına görə məsuliyyətin əsasları müəyyən edilib.
ARDNŞ‐nin istehsalat sahələri Xəzər dənizi akvatoriyasında və onun sahil sularında, Abşeron yarımadasında, Kür‐Araz ovalığında, Qobustanda, Samur‐Dəvəçi düzənliyində yerləşir. Regional və transmilli neft və qaz kəmərləri Qara və Aralıq dənizləri sahillərinə çatır. ARDNŞ‐nin idarəetmə strukturunda ətraf mühitə təsir edə biləcək neft‐qaz çıxarma, qazma, neft kəmərləri, neft‐qaz tikinti idarələri, Xəzərdənizneftdonanma, neft‐qaz emalı, dərin özüllər zavodu və yardımçı təşkilatlar fəaliyyət göstərirlər.
Dövlət Neft Şirkətinin Ekoloji Siyasəti Sənədinin hazırlanmasından ötrü onun fəaliyyət sahələrində mövcud olan ekoloji problemlər, ətraf mühiti idarəetmə sistemi araşdırılmış; milli və beynəlxalq qanunvericilik (Konvensiyalar, Protokollar, Sazişlər və rəhbər sənədlər), tənzimləyici qaydalar; AYİB‐ın və Dünya Bankının, Ətraf Mühit üzrə Neft Sənayesi Nümayəndələrinin Beynəlxalq Assosiasiyasının (IPIECA) ətraf mühitin idarə olunması sahəsində siyasətini əks etdirən rəhbər sənədləri və hesabatları; dünyanın iri neft şirkətlərinin təcrübəsi; milli və regional ekoloji proqramlar, layihələr öyrənilmiş və təhlil edilmişdir.
ARDNŞ‐nin Ekoloji Siyasətinin əsas məqsədi ətraf mühitin qorunması, ekoloji təhlükəsizlik və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahəsində onun praktiki fəaliyyətinin ümumi istiqamətlərini müəyyən etməkdir:Keçmişdən miras qalmış ekoloji problemlərin mərhələlərlə həlli yollarını müəyyən etmək və onların nəticələrini aradan qaldırmaq;
Ətraf mühitin qorunması və ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasını əsas fəaliyyətin bütün istiqamətlərinə yönəltmək;Ekoloji qaydaların və standartların tətbiqinə nail olmaq;
ARDNŞ‐nin obyektlərində, müştərək müəssisələrdə və çoxtərəfli müqavilələrdə yeni layihələri həyata keçirərkən ətraf mühitin qorunması və ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması məsələlərinin Ekoloji Siyasətə, ən yaxşı təcrübəyə əsaslanmasını təmin etmək; • Əsas strateji vəzifə kimi yüksək ekoloji və sosial nəticələrə gətirən layihələrin dəstəklənməsini yerinə yetirmək.
Yuxarıda göstərilən məqsədlərə çatmaq üçün ARDNŞ aşağıdakı təşkilati, texniki və texnoloji vəzifələrin həllini vacib sayır:
Neft‐qaz çıxarma və emal sənayesi tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərin ekoloji problemlərinin həllini və istehsalatda ekoloji təhlükəsizliyi təmin etməkdən ötrü cari əməliyyat tədbirləri sisteminin işlənilməsi;
Ətraf mühitin qorunması və ekoloji təhlükəsizliyin idarə olunması sisteminin təkmilləşdirilməsi, onun mərhələlərlə beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına nail olunması;
Mövcud ekoloji problemlərin həllinə, ətraf mühitə təsirlərin azaldılmasına yönələn tədbirləri özündə birləşdirən fəaliyyət planlarının hazırlanması və yerinə yetirilməsi;
Ekoloji monitorinq, ətraf təbii mühitə və insanların sağlamlığına təsir edəcək ekoloji risklərin proqnozlaşdırılması, qiymətləndirilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi;
Ətraf mühitin qorunması, əhalinin sağlamlığı, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahəsində dövlət, hökumət orqanları və ictimai təşkilatlarla əlaqələrin genişləndirilməsinin həyata keçirilməsi;
Ekologiya və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahələrində elmi‐texniki və beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi ;İstehsalat müəssisələrində və idarələrdə kadrların hazırlanması, biliklərin təkmilləşdirilməsi sisteminin inkişaf etdirilməsi, personalın ümumi ekoloji mədəniyyətinin yüksəldilməsi;Ekoloji problemlərin həlli və Siyasətin müddəalarının icrası ilə bağlı geniş informasiya – təbliğat tədbirlərinin yerinə yetirməsi, ictimai fikirlərin inkişaf etdirilməsi, ekoloji məsələlərin həllində ictimaiyyətin köməyindən istifadə olunması.
Neft‐qaz çıxarma və emal sənayesinin ekoloji problemləri ilə əlaqəli mövcud regional orqan “Xəzər Ekoloji Proqramı”dır. Proqram 1998‐ci ildə Xəzəryanı ölkələr və ətraf mühit sahəsində beynəlxalq təşkilatlar (TASİS, UNDP, QEF, UNEP) tərəfindən birgə təsis edilmişdir. Proqramın fəaliyyəti beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən maliyyələşdirilir. Proqramın məqsədi Xəzər dənizinin və onun sahilyanı ekosistemlərinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsində sahil dövlətlərinin birgə səylərinin və əməkdaşlıqlarının inkişaf etdirilməsidir. Proqram çərçivəsində neft‐qaz sənayesinin Xəzər dənizinin ekologiyasına təsirlərinin araşdırılması, ətraf mühitin monitorinqi və neft dağılmaları üzrə fəaliyyət planları, çoxlu layihələr, o cümlədən neftlə çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi üzrə lokal layihələr yerinə yetirilmişdir.
Neftqazçıxarma və emal sənayesində istixana effekti yaradan qazların azaldılması potensialı böyükdür və neft‐qaz çıxarma artdıqca bu potensial da artır. Bu vaxta qədər bir çox enerji effektivliyi layihələri yerinə yetirilmiş, lakin onlar Təmiz İnkişaf Mexanizmi (TİM ) layihələri kimi beynəlxalq səviyyəyə çıxarılmamışdır. TİM layihələri ən müasir texnologiyaların, investisiyaların ARDNŞ‐nin istehsalat sahələrinə gətirilməsinə imkan verə bilər. Bundan ötrü beynəlxalq standartlara cavab verən layihələrin işlənilməsi lazımdır.
Ümumən ətraf mühitin qorunması sahəsində strategiya iqlim dəyişmələri sahəsində fəaliyyət strategiyaları və planları, neft dağılmalarının və ekoloji risklərin azaldılması planları; bioloji müxtəlifliyin qorunması strategiyası, çoxsəviyyəli və hərtərəfli monitorinq planları, sağlamlığın və təhlükəsizliyin qorunması planları istiqamətlərdə qurulub.
Ölkədə fəaliyyət göstərən yerli və xarici neft şirkətlərinin həyata keçirdiyi ekoloji siyasətin digər sənaye sahələrinə nisbətən daha yaxşı təşkil olunduğu nəzərə çarpır. İnkişaf etməkdə olan ölkəmizdə hər bir sənaye müəssisəsi ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsinə bu qədər diqqət yetirsə bu gələcəyimiz üçün böyük investisiyalar yatırmışıq deməkdir.
İlhamə Rəsulova
