İsrail-Fələstin münaqişəsi ikinci ayında bütün zorakılıqları ilə davam edərkən və Qəzzada baş verən insan faciəsində dünyanın gözü qarşısında hər gün yeni ağrılı səhifə açılarkən, məsələ iqtisadi ölçüləri baxımından da müzakirə edilir.

Bizimyol.info xəbər verir ki, doktor Altay Atlı Türkiyə mətbuatıda İsrailin Qəzzaya hücumlarının neft qiymətləri, iqtisadi dəhlizlər və Fələstin iqtisadiyyatına təsirləri barədə yazıb.

Qlobal iqtisadiyyat "Covid-19" epidemiyası, ABŞ və Çin arasındakı ticarət müharibələri, Rusiya-Ukrayna müharibəsi, indi də İsrail-Fələstin münaqişəsi səbəbindən təzyiq altındadır. Yaxın Şərqdəki hər böhranda olduğu kimi, ağlımıza gələn ilk sual təbii olaraq “Neft qiymətləri necə olacaq?” sualıdır.

Münaqişənin ilk günlərindən neftin qiymətinin gedişi ilə bağlı müxtəlif ssenarilər əsasında müxtəlif proqnozlar verilir. Beynəlxalq təşkilatların və xəbər agentliklərinin hazırladığı proqnozlara görə, münaqişə İsrail və Fələstinlə məhdudlaşarsa, onun neft qiymətlərinə təsiri məhdud olacaq; Lakin İran kimi neft hasil edən ölkələrin iştirakı ilə regional müharibəyə çevrilərsə, barelin qiyməti indiki 80 dollar civarından 150 dollara yüksələ bilər. Bu, hazırda inflyasiya dövrünü yaşayan kövrək qlobal iqtisadiyyata ciddi zərbə vuracaq.

Biz bu gün bu ssenarilərin heç birini istisna etmək iqtidarında deyilik. İsrail-Fələstin münaqişəsinin gedişi ilə bağlı bir çox qeyri-müəyyənliklər qalmaqdadır. İran kimi region ölkələrinin birbaşa iştirak edəcəyi böyük Yaxın Şərq müharibəsi ehtimalı getdikcə zəifləsə də, Qəzzanın taleyi hələ də məlum deyil. Bundan sonra Qəzzada həll yolu tapılmadan Yaxın Şərqdə əsl sülhün olmayacağı göz qabağındadır. Bu şərtlər daxilində neft qiymətlərinə təzyiqin davam edəcəyini proqnozlaşdırmaq olar. Ancaq bunun ən azı indiki şəraitdə idarə oluna bilən təzyiq olacağını da söyləmək olar.

Neftin qiymətinin sabit kursu

Münaqişə başlayanda oktyabrın 7-də 84,58 dollar olan Brent markalı neftin barel qiyməti bu yazının yazıldığı noyabrın 14-də 82,73 dollardan açılıb. 37 günlük dövr ərzində qiymətlər oktyabrın 20-də ən yüksək həddə - 93,79 dollara, ən aşağı həddə isə noyabrın 8-də 79,20 dollara çatıb. Yəni dalğalanma olsa da, neftin qiyməti stabil olaraq qalır.

Bundan sonra tələb və təklif tərəfində baş verə biləcək digər hadisələrdən asılı olmayaraq, münaqişənin neft qiymətlərinə təsirinin bu istiqamətdə davam edəcəyini proqnozlaşdırmaq olar.

1973-cü ildə Yom Kippur müharibəsindən sonra Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatına (OPEC) üzv olan ərəb ölkələrinin müharibədə İsrailə dəstək verən Qərb dövlətlərinə qarşı tətbiq etdiyi embarqo nəticəsində dünya bazarlarında neftin qiyməti 4 dəfə artıb. “Oxşar vəziyyət yenidən baş verəcəkmi? Sual çox verilib və verilir. Amma bu gün vəziyyət tamam başqadır. 1973-cü ildən 50 il keçsə də, OPEK-ə üzv ölkələr öz aralarında fikir ayrılıqları səbəbindən o vaxtkı kimi ortaq və aydın münasibətə malik deyillər. Üstəlik, dünyanın qalan hissəsi 50 il əvvələ nisbətən Yaxın Şərq neftindən daha az asılıdır.

Bir tərəfdən istehlakçı ölkələr istifadə etdikləri enerji növlərini daha geniş diapazonda nəzərdən keçirirlər. Bu ölkələr, xüsusən də son vaxtlar, sıfır karbon hədəflərinə uyğun olaraq, bərpa olunan enerjiyə daha çox diqqət yetirirlər. Digər tərəfdən, "Covid-19" epidemiyası və Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə qlobal aktyorlar öyrəndilər ki, enerji sahəsində özünü təmin etmək və diversifikasiya yalnız istifadə olunan enerji növləri ilə deyil, həm də enerjinin həyati əhəmiyyəti ilə bağlıdır. Ona görə də indi bütün dünya neftin qiymətindəki dalğalanmalara qarşı daha davamlı mövqedədir.

İsrail-Fələstin münaqişəsi səbəbiylə neftin qiymətinin 120-150 dollara doğru dəyişməsi, ən azı indilik, böyük ehtimal sayılmasa da, bütün digər sektorlarda enerji əsas vəsait kimi istifadə edildiyi üçün bu sahədəki hər bir inkişafın qlobal iqtisadiyyata dolayı təsir göstərəcəyini nəzərə almaq lazımdır.

Bu sektorlardan biri də qlobal inflyasiya mühitinin əsas sahəsi olan və xüsusilə Rusiya-Ukrayna müharibəsi səbəbindən ağır zərbə alan qida sektorudur. Neftin qiymətinin artması bütün dünyada ərzaq qiymətlərini daha da yüksəldə bilər. Bunun nəticəsi qlobal miqyasda aclıq probleminin artması olacaq.

Bağlanmış nəqliyyat dəhlizləri

Münaqişənin regional iqtisadiyyatlara və qlobal iqtisadiyyata təsirinin digər mühüm ölçüsü nəqliyyat dəhlizləri ilə bağlıdır. Yadınızdadırsa, münaqişənin başlamasına cəmi bir neçə həftə qalmış Hindistandan başlanacaq, dənizi keçəcək, Ərəbistan yarımadasını keçəcək, İsrailə çatacaq və daha sonra Avropa bazarlarına açılacaq nəqliyyat dəhlizi layihəsi ideyası gündəmə gəlmişdi. G-20 Sammitində Aralıq dənizi müzakirə edilirdi. Çinin “Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsü”nə rəqib kimi irəli sürülən bu layihə qarşıdurmalar səbəbindən yarımçıq qaldı. Eyni şəkildə, Çinin İsrailin Qırmızı dəniz və Aralıq dənizi limanlarını dəmir yolu xətti ilə birləşdirərək Süveyş kanalına alternativ yaratmaq ideyasının artıq çox etibarlı olmayacağını söyləmək mümkündür. Asiyanı Avropa ilə birləşdirən nəqliyyat dəhlizlərinin indiki vəziyyətdə ən sağlam və ən səmərəli şəkildə haradan keçə biləcəyi sualından başqa, İsraildəki vəziyyətin əlavə olunması ilə Mersindən Misirin "Port Səid"ə qədər Şərqi Aralıq dənizində etibarlı şəkildə istifadə edilə biləcək bir liman qalmayıb. Bu, Türkiyə də daxil olmaqla, regional iqtisadiyyatlar üçün böyük maneə yaradır.

Münaqişənin Fələstin iqtisadiyyatına təsiri

İsrail-Fələstin münaqişəsinin gedişi ilə bağlı hələ də çoxlu qeyri-müəyyənliklər var. Çətin olsa da, müharibənin qızışması və regionun digər ölkələrinə yayılması təbii ki, onun iqtisadi təsirlərini daha da dərinləşdirəcək. Təəssüf ki, bu ehtimalı nəzərdən qaçırmaq mümkün deyil.

Ancaq iqtisadiyyatdan danışsaq, bütün dünyanın verməli olduğu əsas sual neftin bir barelinin neçəyə başa gələcəyi deyil, müharibədən zərər çəkmiş insanlara iqtisadi imkanların necə təmin oluna biləcəyidir ki, onlar müharibədən sonra həyatlarını bərpa edə bilsinlər.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) bu yaxınlarda dərc etdiyi hesabata görə, müharibənin ilk ayında Qəzza və İordan çayının qərb sahilində 400 min insan yoxsulluq həddinin altına düşərkən, qarşıdurmalar davam edərsə, ikinci və üçüncü aylarda daha 660 min insan bu taleyi paylaşacaq. Münaqişədən əvvəl işsizlik səviyyəsi Qəzzada yüzdə 46, Qərb Sahilində isə yüzdə 13; Müharibə ilə Qəzzada mövcud məşğulluğun yüzdə 61-i və Qərb Şəriyədəki məşğulluğun yüzdə 24-ü yoxa çıxıb.

Hesabatın təqdimat mərasimində çıxış edən BMT-nin İnkişaf Proqramının (BMTİP) baş katibinin müavini Abdallah Al Dardarinin verdiyi müqayisəli məlumat diqqətçəkicidir.

3 aylıq müharibə Fələstinin ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) 12 faizini məhv edəcək. Suriyada müharibənin ən ağır dövründə belə onun aylıq xərci ÜDM-in 1 faizi, Ukraynada isə müharibənin ÜDM-ə təsiri ayda orta hesabla 1,6 faiz təşkil edirdi. Statistikalar soyuq görünə bilər, amma təəssüf ki, bu rəqəmlərin arxasında aclıq çəkən, evlərini itirmiş, ən əsas ehtiyaclarını belə ödəyə bilməyən insanlar var.

Təəssüf ki, müharibə davam edir və insan itkilərini heç bir iqtisadi vahidlə ölçmək mümkün deyil.

Ümid edirəm ki, xəstəxanaya elektrik verilmədiyi üçün günahsız insanların ölmədiyi, inkubatorlardakı körpələrin həyat şanslarından məhrum olmadığı daha ədalətli vaxtlarda bir gün iqtisadiyyatdan danışa biləcəyik.

Qadir, Bizimyol.info