Xəzər dənizi dünyanın ən böyük daxili su hövzəsidir, müxtəlif şəkildə dünyanın ən böyük gölü və ya tam hüquqlu dəniz kimi təsvir edilir. Xəzər dənizi İran, Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan arasında paylaşılır. Xəzər dənizi açıq sulara Volqa çayı və Volqa-Don kanalı vasitəsilə bağlanır. Son illər Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalması ilə bağlı mətbuatda bir məlumatlar yer alır. Bir hesablamaya görə, 21-ci əsrin sonunda Xəzərin suyunun səviyyəsi 9-18 metr aşağı düşə, beləliklə, ərazisinin təxminən dörddə birini itirə və təxminən 93.000 kvadrat kilometr quru ərazini üzə çıxara bilər.

Mütəxəssisərin fikrincə, Xəzər dənizinin su səviyyəsinin azalmasının iki əsas səbəbi var. Birinci amil iqlim dəyişikliyi, o cümlədən istiləşmə, yağıntıların olmaması və Xəzər dənizindən buxarlanmanın artmasıdır. Dünyanın bir çox yerlərində qlobal istiləşmə səbəbindən dəniz səviyyəsi yüksəlir, lakin elm adamları qeyd edirlər ki, istiləşmə və artan buxarlanma daxili dənizlər və göllər üçün fərqli təsir göstərə bilər.

Xəzər dənizinə gəldikdə, alimlər yaxın onilliklərdə və əsrlərdə suyun səviyyəsinin sürətlə azalacağını gözləyirlər, çünki buxarlanma nə çayların axıdılması, nə də yağıntılar hesabına balanslaşdırılmır. İkinci amil Rusiyanın Volqa çayında bəndlər tikməsi və Xəzər dənizinə daxil olan suyun azalmasıdır.

Qeyd edək ki, Xəzər dənizinə 130-a yaxın çay axır, lakin bu gölün “yuxarı axınında” suyun təxminən 80 faizi Avropanın ən uzun çayı olan Volqa çayından gəlir. Ural və digər Rusiya çayları isə mühüm ikinci dərəcəli rol oynayır. Son illərdə Rusiya Volqa çayı üzərində 40 bənd tikib və daha 18 bənd tədqiq edilir və tikilir. Bu, Xəzər dənizinə daxil olan suyun axınını azaldıb. Bundan əlavə, Ukraynadakı müharibə və Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyaları Avropa və ABŞ-dan kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalının kəskin azalmasına səbəb oldu.

Ukraynada müharibə başlayandan sonra Tehran və Moskva arasında uzlaşmanın artmasına baxmayaraq, İran rəsmiləri Xəzərdəki suyun səviyyəsinin sürətlə azalmasında Rusiyanı günahlandırırlar.

Qeyd edək ki, 2018-ci ilin avqust ayından Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiyada suyun səviyyəsi okeanların və açıq dənizlərin su səviyyəsindən 28 metr aşağı müəyyən edilib.

Volqa çayının və Xəzər dənizinin suyunun səviyyəsinin azalması bu problemləri daha da kəskinləşdirəcək. Proses həm də insani və sosial təsir göstərəcək. Ekoloji dəyişikliklər Xəzər dənizi ətrafındakı sahilyanı şəhər və kəndlərdə miqrasiyaya və əhalinin azalmasına səbəb ola bilər.

Xəzər dənizində suyun səviyyəsi 2006-cı ildən azalmağa başlayıb və 2022-ci ildə kritik həddə çatıb. Mütəxəssislərin fikrincə, dünyanın ən böyük qapalı su anbarının dayazlaşması iqlim dəyişikliyi ilə bağlıdır. Havanın temperaturunun yüksəlməsi, yağıntıların olmaması və daxil olan çayların axınının azalması Xəzərin suyunun azalmasına səbəb olub.

Keçən əsrdə alimlər Xəzər dənizinin səviyyəsinin onilliklər ərzində necə aşağı düşdüyünü, sonra yenidən yüksəldiyini qeydə alıblar. İlk dayazlaşma halları 1930-1941-ci illərdə müşahidə edilmişdi. Sonrakı illərdə dayazlaşma daha yavaş baş vermiş, 1960-cı illərdə müəyyən stabilləşmə müşahidə edildi. 1970-ci illərin birinci yarısında bu səviyyə son 150 ildə həddindən artıq aşağı səviyyəyə düşmüşdü. (mənbə : Xəzərin səviyyəsində dünyəvi dəyişikliklər. “Xəzər dənizi: hidrologiya və hidrokimya” kitabı)

1978-ci ildən Xəzər dənizinin səviyyəsi kəskin yüksəlməyə başlamış və 1995-ci ilə qədər 2,5 metr artaraq -26,62 metr BS-ə çatmışdı. Bu dövrdə səviyyənin qalxmasının orta intensivliyi ildə təxminən 14 sm, bəzi illərdə isə 36 sm-ə qədər 1995-ci ildə dəniz ösəviyyəsinin qalxması ləngimiş, 2006-cı ildən isə azalmağa meyl etmişdir. 2022-ci ildə onun işarəsi -28,7 metr BS idi.

Qeyd edək ki, Xəzər dənizi beş ölkəyə axır. Bura İran, Türkmənistan, Qazaxıstan, Rusiya və Azərbaycan daxildir.

Dənizin ən dayaz hissəsi şimal hissəsidir. Qazaxıstanın Atırau vilayətinin sakinləri dayazlaşmanı kəskin hiss edir və həyəcan təbili çalır, artıq su sahildən yüzlərlə metr uzaqlaşıb. 2020-ci ildə mütəxəssislər problemi həll etmək üçün Xəzər dənizinə tökülən Ural və Kıqaç çaylarının mənsəblərini təmizləməyə, dibini dərinləşdirməyə çalışdılar. Bir neçə ildir ki, işlərin aparılmasına baxmayaraq, heç bir nəticə vermir. Ekoloqlar qeyd edir ki, bu tendensiya davam edərsə, Xəzər dənizi də Aral dənizinin taleyini təkrarlaya bilər.

Hələ 1960-cı illərdə Aral planetin dördüncü ən böyük gölü idi, lakin Amudərya və Sırdərya çaylarından aktiv su qəbulu səbəbindən su anbarı sürətlə dayazlaşmağa başladı. Son 60 ildə suyun həcmi 15 dəfə azalıb, su anbarının duzluluğu xeyli artıb, göldən bütün balıqlar yoxa çıxıb.

Mütəxəssislər Xəzəri tərkibinə və yaşayış mühitinə görə unikal su anbarı adlandırırlar. Onun dayazlaşması həm də region ölkələrinə ciddi iqtisadi zərbə vuracaq, ekoloji tarazlıq pozulacaq. Beş ölkənin qəbul etdiyi Xəzər Konvensiyası, müxtəlif çoxtərəfli və ikitərəfli sazişlər var.

Ölkələr qüvvələrini birləşdirməli və koordinasiyalı şəkildə təbii ehtiyatlardan istifadə etməyə yönəltməlidirlər. Söhbət təkcə su ehtiyatlarından deyil, həm də bioloji resurslardan, geoloji mühitin qorunmasından gedir. Çünki Xəzər dənizi həm də faydalı qazıntılar və karbohidrogenlərlə zəngindir.

İradə Cəlil, Bizimyol.info

Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyi

Məqalə Medianın İnkişafı Agentliyinin onlayn media subyektlərinə (veb-saytlara) maliyyə dəstəyi əsasında hazırlanıb.

İstiqamət: 6.3.17. ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi.