Yüz illərlə hökmranlıq edən Osmanlı İmperatorluğunda əsas qərar verən sultan olsa belə, bütün qərarlar əvvəlcə Şura (Divan) Təşkilatı adlı birlikdə müzakirə edilir və dövlətin mühüm vəzifəli şəxslərinin rəyləri öyrənilirdi.
Bizimyol.info xəbər verir ki, "webtekno" təqdim etdiyi yazıda Divan Təşkilatının nə olduğu və onun üzvlərinin vəzifələri haqqında geniş məlumat paylaşıb.
Dövləti idarə etmək mürəkkəb məsələdir. Filmlərdə, seriallarda bütün dövləti tək adam idarə etdiyini görsək də, əslində monarxiyalarda belə bir çox dövlət məmurlarının fikirlərinin nəzərə alındığı iclaslardan sonra qərarlar verilib. Osmanlı İmperiyasında bu yığıncaqları Divan Təşkilatı adlı birlik həyata keçirib. Divan Təşkilat strukturunu bugünkü nazirlər şurası kimi düşünmək səhv olmaz.
Divan Təşkilatı nədir?
Divan Təşkilatı Osmanlı İmperiyasında sultanın sədrliyi ilə vaxtaşırı toplaşan və dövlət məsələlərini müzakirə edən vahiddir. Bugünkü nazirlər şurası kimi düşünə biləcəyimiz bu təşkilat dövlətin ən yüksək vəzifəli şəxslərindən ibarət olub. Son sözü həmişə sultan desə də, bu bölmə ilə keçirilən görüşlərdə həmişə təşkilat üzvlərinin fikirləri nəzərə alınıb.
Hər gün bəzi tarixlərdə toplaşdığı görülən Divan Təşkilatında zaman-zaman fərqli olsa da, ən mühüm dövlət məsələləri ilə yanaşı insanların problemləri də müzakirə edilib. Osmanlı bürokratiya sisteminin zirvəsini təmsil edən bu təşkilat illər keçdikcə daha da güclənsə də, 19-cu əsrdə əhəmiyyətini tamamilə itirib.
Divan Təşkilatını kim yaradıb?
Divan təşkilatını anlamaq üçün ilk növbədə divan ənənəsinə nəzər salmaq lazımdır. Divan dövlət idarəçiliyi sahəsində məlumatlı və səlahiyyətli şəxslərin bir rəhbərin sədrliyi ilə keçirdiyi ideyalar yığıncağıdır. Həm türk, həm də islam dövlətlərində divan ənənəsi var. Osmanlı İmperatorluğu bu ənənəni davam etdirərək ilk gündən məclis məşvərət birliyi ilə qərarlar verib.
Divan quruluş sisteminin II. Mahmutun dövründə tam qurulduğunu söyləmək mümkündür. Lakin müəyyən qaydalar çərçivəsində qurulmuş və Fateh Sultan Mehmet dövründə Divan Təşkilatı adlandırılıb. Divan Təşkilatı ilə bağlı bir çox qaydalar Fatih Məcəlləsində təfərrüatı ilə müəyyən edilib.
Fateh Mehmetə qədər şuraya sultan başçılıq edib. Fatih Mehmetlə bu ənənə dəyişib və məclisə vəzirin başçılıq etməsi qərara alınıb. II Bəyazid və Yavuz Sultan Səlim dövründə daha da inkişaf edən Divan Təşkilat sistemi ən güclü dövrünü Qanuni Süleyman ilə yaşayıb. Şuraya vəzir sədrlik etsə də, iclasa sultan nəzarət edib və sonra qəbul edilən qərarlar təsdiq üçün sultana təqdim edilib.
17-ci əsrdə Divan Təşkilat strukturu gücünü itirməyə başlayıb və böyük vəzirlərin malikanələrində iclaslar keçirilməyə başlayıb. Osmanlı bürokratiyasının idarə olunduğu bu mərkəzlər 18-ci əsrdə Paşakapısı, sonralar Babıalı adlanıb. III Səlimin dövründə Divan Təşkilatının gücləndirilməsi üçün müəyyən cəhdlər edilsə də, nəticə verməyib və bu quruluş 19-cu əsrdə heç bir əhəmiyyət kəsb etməyib. O, ancaq adi dövlət işlərində istifadə olunmağa başlanılıb.
Divan Təşkilatının məqsədi nədir?
Divan Təşkilatının iclaslarında dövlətin bütün inzibati, siyasi, maliyyə və hərbi məsələləri müzakirə edilib, araşdırılıb və qərar qəbul edilib. Divan Təşkilatının hər bir üzvünün məsuliyyət daşıdığı və bildiyi məsələlər olub. Həmin gün qərar veriləcək məsələdən asılı olaraq sultan və ya vəzir bu məmura suallar verər, məsələ ilə bağlı məlumat alır, ən doğru qərarı verərdi.
Mərkəzin ən nüfuzlu məmurlarından ibarət Divan Təşkilatı həm xarici, həm də daxili siyasətlə bağlı qərarlar verib. Divan Təşkilatının ən mühüm vəzifələrindən biri mərkəzlə əyalətlər arasında tarazlığı təmin etmək, təbəələrin təhlükəsiz həyat sürməsi üçün qərarlar qəbul etmək, müharibə və sülh şəraitini müəyyən etmək, xarici əlaqələrə nəzarət etmək və dövlətlərarası münasibətləri tənzimləmək, beynəlxalq siyasətdə izləniləmək olub.
Divan Təşkilatının üzvləri və onların vəzifələri:
- Vəzir-i Əzəm və vəzirlər
- Kazasker (qazi-əsgər)
- Dəftərdar
- Snayper
- Kapitan-ı Derya
- Şeyxülislam
- Yeniçəri ağa
Böyük vəzir və vəzirlər:
Vəzir-i Əzəm, digər adı ilə Böyük Vəzir, sultandan sonra dövlətin ən səlahiyyətli şəxsi və sultanın naibidir. Baş nazir kimi düşünə bilərik. O, adət-ənənə hüququnu tənzimləyir, şuraya rəhbərlik edir və ən əsası sultan kampaniyaya getdiyi zaman mərkəzi idarəyə müavin olmaqla dövlətin fəaliyyətini təmin edir.
Osmanlı İmperiyasının ilk dövrlərində Divan Təşkilatında ilmiye sinfindən cəmi bir vəzir olub. Zaman keçdikcə vəzirlərin sayı artıb. Böyük vəzir ən yüksək məqam olsa da, digər vəzirlər bəzi məsələlərdə ən azı vəzir qədər mötəbər hesab olunub. Kubbealtı vəziri kimi tanınan bu məmurların maksimum sayı 7 nəfər olub. Vəzirdən sonra bu şəxslərdən biri vəzir seçiləcəkdi.
Kazasker:
Kadıasker kimi tanınan Kazasker dövlətin hüquqi və rəsmi işlərinə cavabdehdir. Biz ədliyyə naziri kimi düşünə bilərik. Hakimi də təyin edən Kazasker ilmiye sinfindəndir. Fateh dövründən sonra Rumeli və Anadoludan ayrı məsul olan iki şəxs Qazasker rütbəsi ilə Divan Təşkilatında xidmət edib. Rumeli Kazasker Anadolu Kazaskerindən daha səlahiyyətli sayılıb.
Divan Təşkilatında Kazasker; O, təhsil, məhkəmə, ordu və bir çox başqa məsələlərdə səlahiyyətli olub. Hər bir Kazaskerin çoxlu köməkçiləri olub. Hakimlərin həll edə bilməyəcəyi bir çox məsələlər Şura Təşkilatına çıxarılaraq Kazaskerin sədrliyi ilə sultana təqdim edilib. Sultan bir səfərə çıxanda, kazasker də onunla gedib.
Dəftərdar:
Hərfi mənada mühasib mənasını verən Dəftərdar Şura Təşkilatının ən mühüm üzvlərindən biri sayılıb. Biz maliyyə naziri kimi düşünə bilərik. Xəzinədar dövlətin maliyyə işləri ilə məşğul olub. I Muratın dövründə xəzinədarın rəhbərliyi altında maliyyə təşkilatının əsasları qoyulub. Xəzinədar sultanın dövlət xəzinəsinin müavini hesab olunub.
Bayramlarda toplaşan məclislərdə sultan, vəzirlər, xəzinədarlar ayağa qalxıb bir-birini təbrik eddiblər. Hətta bu, Divan Təşkilatında xəzinədarların əhəmiyyətini göstərir. II Bəyazit dövrünə qədər Rumeli və Anadolu adlı iki xəzinədar var idi və Rumeli xəzinədarı baş xəzinədar olub. Hattı Hümayun ilə xəzinədar, Maliyyə Naziri adını alıb.
Snayper:
Divan Təşkilatının ən əhəmiyyətli üzvlərindən biri olan Marksman; O, fərmanlar, şəxsi yazışmalar, beynəlxalq yazışmalar yazıb və sənədlərin əvvəlinə sultanın imzasını əlavə edib. Topçu Mühimme Ledgerin saxlanmasına da cavabdeh olub. O, şurada xəzinədardan sonra ən vacib şəxs hesab olunub.
Kapitanı Derya:
Kaptanı Derya bugünkü dəniz qüvvələrinin komandanıdır. O, Osmanlı donanmasının rəhbəri olub. Dəniz səyahətləri və dənizçilərin nəzarəti Admiralın əlindəymiş. O, dənizçilər üzərində tam səlahiyyətə malik olub.
Şeyxülislam:
Şeyxülislam Osmanlı İmperiyasında dini işlərdən məsul şəxs idi. O, indiki dini işlər rəhbərindən çox daha geniş səlahiyyətlərə malik olub, çünki Osmanlı İmperiyası ciddi qanunlarla idarə olunurdu. Qanuni Süleyman dövründə Şura Təşkilatına daxil olan Şeyxülislam böyük vəzirə bərabər sayılıb.
Yeniçəri ağa:
Yeniçəri ağa - Yeniçəri korpusuna cavabdeh şəxsdir. O, Divan Təşkilatının ən önəmli adlarından biri idi. İstanbulun təhlükəsizliyi onun əlində olub. Onun tədarük etmək səlahiyyəti var imiş. Bəzi Yeniçəri ağaları vəzirlik də ediblər.
Osmanlı İmperatorluğunun nazirlər şurası kimi düşünə biləcəyimiz Divan Təşkilatı nədir, üzvləri və vəzifələri nədir kimi tez-tez verilən sualları cavablandırdıq və bu birlik haqqında bilməli olduğunuz detallardan danışdıq.
Qadir, Bizimyol.info
