Bizimyol.info xəbər verir ki, Batman Universiteti Beynəlxalq Əlaqələr Akademik Araşdırmalar Departamentinin Koordinatoru Dr. Mehmet Rakipoğlu Türkiyə mətbuatıda 2023-2024-cü illər arasında Yaxın Şərqdə normallaşma proseslərinin mərhələsini və gələcək proqnozlarını yazıb.
2023-cü ildə Yaxın Şərq siyasətinə təsir edən ən mühüm hadisələrdən biri, şübhəsiz ki, Rusiyanın Ukraynaya qarşı 2022-ci ilin fevralında başlayan müharibəsidir. Əslində, bu münaqişə təkcə Ukraynanın, Avropanın və Rusiyanın təhlükəsizliyinə deyil, həm də Yaxın Şərqin təhlükəsizliyinə, regional güc balanslarına və enerji təchizatına birbaşa təsir edib. Bundan əlavə, müharibə qlobal təchizat zəncirində mühüm xammal ticarətini, xüsusilə taxıl ticarətini, strateji su yollarının və ticarət yollarının təhlükəsizliyini və regional aktorların mövqelərini yenidən formalaşdırdı.
Bu mənada Yaxın Şərqdə bir çox güclər Qərbə meydan oxuyan qüvvələrlə yaxınlaşma proseslərini sürətləndiriblər. Başqa sözlə, Ukrayna müharibəsi göstərdi ki, Yaxın Şərqdə müttəfiqlik üstünlükləri ənənəvi kodlarla formalaşmır.
Məsələn, Körfəz ölkələrinin Rusiya ilə Qərb arasında seçim etmək məcburiyyətində qaldıqları Rusiya-Ukrayna müharibəsində, izlədikləri balanslı siyasətlə Qərblə Rusiya arasında orta mövqe tutdular. Bu vəziyyət istər beynəlxalq sistemin, istərsə də Yaxın Şərq subregional sisteminin çoxqütblülük istiqamətində inkişaf etdiyini, Körfəz ölkələri də daxil olmaqla bir çox Qərb müttəfiqlərinin strateji muxtariyyətə can atdığını və xarici siyasətdə balanslaşdırılmış asılılıq-güc şaxələndirmə siyasəti yürütdüyünü göstərir.
Normallaşma və münaqişə
Türkiyə, Suriya və Mərakeşdə zəlzələ, Liviyada sel kimi təbii fəlakətlərlə sarsılan Yaxın Şərqdə 2020-ci ilin sonunda başlayan regional normallaşma 2023-cü ildə də davam etdi. Bu normallaşma prosesləri Türkiyə, Misir, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ), Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və İsrail kimi ölkələr arasında baş verərkən, ən mühüm normallaşma hərəkəti Çinin ev sahibliyi ilə 10 martda baş verdi. Pekində 4 saat davam edən danışıqlardan sonra İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasında diplomatik əlaqələr bərpa edildi. Sözügedən normallaşmanın Çinin vasitəçiliyi ilə reallaşması Yaxın Şərqdə qüvvələr balansının dəyişməsi kimi şərh edilib. Əslində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) Yaxın Şərqdə nizam-intizam qurucusu rolunu oynaması ilə bağlı rəvayət Pekinin vasitəçiliyi ilə reallaşan İran-Səudiyyə Ərəbistanı normallaşması ilə sarsıldı. Regional rəqabətin və gərginliyin azaldılması baxımından kritik əhəmiyyət kəsb edən bu inkişaf münaqişə mühitinə son qoya bilmədi.
2023-cü ildə regional münaqişələr baxımından bir neçə məqam önə çıxır. 2019-cu ildə inqilab-çevriliş prosesi ilə Ömər əl-Bəşirin hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldığı Sudanda ordu ilə Çevik Dəstək Qüvvələri arasında qarşıdurmalar 2023-cü ilin aprel ayından etibarən şiddətləndi. Sudanın bir çox şəhərlərində, xüsusən də paytaxt Xartumda davam edən münaqişələr mülki əhalinin yaşayış yerlərini məhdudlaşdırıb və Yaxın Şərq və Afrikanın geosiyasətində qeyri-sabitliyin davam etməsinə səbəb olub.
Eynilə, İraq, Suriya, Yəmən və Liviya kimi ərazilərdə də az intensivlikdə olsa da, münaqişələr davam edir. Regional münaqişələrdə oktyabrın 7-dən sonra İsraillə HƏMAS arasında qarşıdurmalar ön plana çıxıb. Benyamin Netanyahunun baş nazirliyi altında ifrat sağçı radikal İsrail hökumətinin qurulması Fələstində insan haqlarının pozulması hallarının artması ilə nəticələnib.
İsrailin Əl-Əqsa məscidinə basqınları, İordan çayının qərb sahilində məskunlaşma siyasətini gücləndirməsi və fələstinli mülki ölümlərin artması İsraillə normallaşma proseslərində gərginliyi artırıb. İsrailin işğalına cavab olaraq, oktyabrın 7-də səhər saatlarında HƏMAS-ın silahlı qanadı İzzəddin əl-Qəssam Briqadaları tərəfindən Əl-Əqsa Fırtınası əməliyyatı başlayıb. İsrail başda Qəzzada olmaqla bir çox mülki vətəndaşı hədəf alıb, Fələstin xalqına qarşı qırğın və soyqırım kimi siyasətlər həyata keçirib.
Bu münaqişələrdən sonra Fələstin dünyanın əsas gündəm maddəsinə çevrildi.
2024 ssenariləri
2024-cü ildə Yaxın Şərqi gözləyən ssenarilərin çoxu Qəzzada baş verən hadisələrin hara qədər inkişaf edəcəyi ilə bağlıdır. Bu mənada Qəzzada İsrail işğalı və ya HƏMAS müqavimətinin nə dərəcədə uğurlu olacağı münaqişənin regional miqyasda yayılıb-yayılmamasına təsir edəcək. Əgər İsrail HƏMAS-a qarşı üstünlük əldə edərsə, Hizbullah-Həşd əş-Şabi-Ənsarullah və İranın dəstəklədiyi silahlı birləşmələr prosesə qarışarsa, bölgə təkcə regional deyil, həm də dünya müharibəsinə sürüklənə bilər. İfrat sağçıların və sionistlərin oktyabrın 7-dən sonra əsasən planlaşdırdıqları ssenari ABŞ və İran arasında qarşıdurmanı başlatmaq və Üçüncü Dünya Müharibəsinə səbəb olan prosesi alovlandırmaq idi.
Əksinə, regional sülh ssenarisi də var. Bu ssenaridə İsrail Qəzzanı məğlub edir, qoşunlarını geri çəkir, Abdullah əl-Berqusi, Mervan əl-Bergusi, Əhməd Səadət kimi adların iştirak etdiyi əsir mübadiləsi razılaşması qəbul edilir və Fələstində seçkilər keçirilir. Bu ssenaridə seçkilərdə qalib gələn partiya və ya komanda Qəzza və İordan çayının qərb sahilini idarə edəcək və Fələstinin ərazi bütövlüyünü təmin edəcək; Ona görə də İsrail probleminin aradan qaldırılması mümkün ola bilər. Lakin bu məqamda qeyd etmək olar ki, həm İsrail, həm də ABŞ bu prosesə müsbət baxmır və qısa müddətdə bu ssenarinin reallaşmasına çoxlu maneələr var.
Qəzzadakı proseslərdən asılı olaraq, regional münaqişə bölgələrində intensivliyin azalması və ya artması gözlənilə bilər. İranın dəstəklədiyi qüvvələrin Fələstinin İstiqlal Müharibəsində iştirak etmə ehtimalı Yəmən, Suriya və İraq kimi yerlərdə güc balansına birbaşa təsir edir. Eynilə Türkiyənin terrorla mübarizəsi kontekstində İraq və Suriyadakı əməliyyatları 2024-cü il üçün mühüm gündəm maddəsi kimi qeyd edilə bilər.
Türkiyənin həm terror təşkilatı PKK/PYD ünsürləri ilə terrorla mübarizəsi kontekstində həm Suriya, həm də İraqdakı terror təşkilatı PKK/PYD ünsürləri ilə apardığı mübarizə və Yaxın Şərqdə, xüsusilə də Qəzzadakı regional problemlərə təsir edəcək son amil qlobal miqyaslı qüvvələrin tutacağı mövqe ilə bağlıdır. Bu mənada ABŞ, Çin, Rusiya və Aİ kimi güc mərkəzləri, xüsusən Misir, Tunis, Əlcəzair, İraq və Sudanda potensial xalq hərəkatlarına və münaqişə bölgələrinə qarşı qəbul etdikləri münasibət regional güc balansını dəyişə bilər.
Sözügedən vəziyyət bir çox amillərin, xüsusən də ABŞ-da 2024-cü ildə keçiriləcək prezident seçkilərinin təsiri altındadır və bu səbəbdən də proqnozlar müxtəlif ola bilər.
Qadir, Bizimyol.info
