Qazaxıstanda Türk tarixini dəyişə biləcək daha bir kəşf edilib. Şərqi Qazaxıstanda sosial kompleks və Qərbi Göktürk dövrünə aid yeni əsərlər aşkar edilib. 2021-ci ildə aparılan qazıntılar zamanı Eleke Sazı Xağan kompleksindəki kurqan sahəsindən Göktürk soyuna mənsub olan və Suyabda türk xağanı adından On-Ok vilayətini idarə etmək təyin edilmiş Tiginin şəxsi əşyaları tapılıb.
Bizimyol.info xəbər verir ki, Göktürk Külliyesi və Xaqan haqqında məlumatı Türk Arxeologiyası sahəsində Türk Dünyasının yaşayan ən böyük mütəxəssislərindən biri olan Prof. Dr. Zaynolla Samaşev ilk dəfə "TRT Haber" telekanalına danışıb.
Bu əşyalar arasında tarixdə ilk dəfə olaraq Göktürk xaqanının təsviri tapılıb. Kompleksin quruluş və formaca oxşarlığı onun II Göktürk Dövləti dövründə tikilmiş ola biləcəyini göstərir.
"İlk dəfədir ki, belə kompleks aşkarlanır"
Prof. Dr. Zaynolla Samaşev Göktürklər dövrünə aid görünən bu kompleksin türk xalqlarının tarixində xüsusi rol oynadığını, belə bir kompleksin ilk dəfə təsbit edildiyini belə izah edib:
“Təbii ki, bu mərkəz Qərbi Göktürk xanlarından birinin xatirəsinə tikilmiş kompleksidir. Sonralar bu yer xaqanın qoyub getdiyi insanların böyük ehtiram mərkəzinə çevrilib və burada böyük məqbərə tikilib. Belə bir mərkəzi ilk dəfə Qazaxıstanın Altay bölgəsindəki Tarbaqatay dağlarının ətəklərində görmüşdük. Təbii ki, bu kompleks memarlıq üslubu, dəfn mərasimləri, tapıntılar və dini inanc kultu baxımından türk dünyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir”.
Qəbir sahəsindən tapılan tapıntıların Xaqanın dəfn mərasimində iştirak edən nümayəndələrin şəxsi əşyaları olduğunu söyləyən prof. Dr. Samaşev: “Göktürkün dəfn mərasimlərinə baxdığımızda mərhumun cəsədinin yanına şəxsi əşya və silah qoymaq bir ənənə olub. Götürülmüş əşyalar arasında qızıl lövhədən hazırlanmış kəmər bağı aşkar edilib”, - deyə o bildirib.
Bu toqqanın üzərində Göktürk xaqanının taxtında oturmuş, başında tac, əlində isə and qədəhi təsviri var. Samaşev ələdə edilən bu ornamentin türk xalqına aid olduğu müəyyən edilən ədəbi irs olduğunu vurğulayıb və təsvirin bu baxımdan çox əhəmiyyətli olduğunu qəbul edə biləcəyimizi vurğulayıb.
"Mavzoley və tapıntılar Orxon vadisindəki digər komplekslərə bənzəyir"
Samaşev Qərbi Göktürk Dövlətində baş verən bütün mühüm siyasi hadisələrin işıqlandırılmasında Göktürk Külliyesinin və bir xaqana məxsus toqqanın çox əhəmiyyətli olduğunu vurğulayıb: "Təbii ki, tapıntılar üzərində apardığımız işdə biz kompleksin daxilində həyata keçirilən bütün dəfn mərasimlərini rekonstruksiya edirik. Məqbərənin və tapıntıların Orxon vadisindəki digər komplekslərlə oxşar cəhətləri var. Bunlar Kültigin və Bilge Kağan məzarlıq ərazilərində olanlara bənzəyir və Monqolustanda Şivet Ulan ilə daha yaxın oxşarlıqlara malikdir”, - deyə bildirib.
Yozgat Bozok Universiteti Sənət Tarixi Bölüm Başçısı Dos. Dr. Mehmet Kutlu Göktürk İctimai Külliyesinin memarlıq quruluşu haqqında: “Həyət divarları və memarlıq xüsusiyyətləri hələ qazıntıdan əvvəl qismən aydın olduğundan türbə kompleksinin iki əsas hissədən ibarət olduğu başa düşülür. Bundan əlavə, türbə kompleksinin hüdudlarını müəyyən edən əsas divarlarına bitişik və ya onlara yaxın onlarla kiçik və orta ölçülü kurqanlar vardır.
Bu kurqanların türbə kompleksindən daha sonrakı dövrlərdə tikildiyi, qohumluq əlaqələri və yaxınlığı olan insanlara məxsus olduğu, eyni zamanda türbə sahibi olan xaqana və ya yabquya hörmət və məhəbbətin ifadəsi olduğu proqnozlaşdırılır", - deyə məlumat verib.
Türbə kompleksinin iki əsas hissəsi iki ayrı həyət divarı ilə əhatə olunmuşdu, lakin görünür ki, onlar iki hissənin qovşağında ümumi bir divarı bölüşürlər. Qəbir kompleksi gil torpaq və çınqıl qarışığından tikilmiş həyət divarlarının müəyyən etdiyi sərhədlərə uyğun olaraq təqribən 90x50,90 metr ölçüdədir.
Dr. Serhan Çınar: “Eleke Sazıdakı abidə kompleksinin yaranması qədim türklərin tarixi səhnəyə çıxması, onların mənəvi-ideoloji, dini-fəlsəfi yönümləri və Qazax çöllçülüyü ilə əlaqələr olması ilə bağlı Asiyanın mərkəzində bəzi etnososiomədəni prosesləri əks etdirir ”,- deyə qeyd edib.
Göktürk sülaləsinin nümayəndəsini təsvir edən heykəl müəyyən edildi
Qazıntıdan əvvəl aparılan səth tədqiqatları zamanı Prof. Dr. Zaynolla Samaşevin qurbangah bölməsində yerləşə biləcəyini düşündüyü Göktürk sülaləsinin nümayəndəsi olan heykəl müəyyən edilib.
Eleke Sazı Qəbir Kompleksinin Göktürk dövrünə aid edilməsində ən mühüm dayaqlardan biri olan sözügedən qranit heykəlin başı qırılıb. Göktürk xaqanı və ya Yabqusun çarpaz oturduğunu əks etdirən qranit heykəl Astanada Milli Muzeydə qorunub saxlanılır.
Tarixdə ilk dəfə Göktürk xaqanının təsviri tapıldı
Tapıntılar arasında ən diqqət çəkəni kəmər bağları kimi görünən iki bəzəkli qızıl lövhədir. Bu əşyalarda taxtında oturan bir xaqan və ona qulluq edən nökərləri var. Tarixdə ilk dəfə olaraq Göktürk xanının təsviri tapılıb. Məlum olduğu kimi, qədim türk dövlətlərində qızıl kəmər taxmaq ağalıq əlaməti olub.
Dr. Serhan Çınar təsbit edilə bilən görüntülərdə Göktürk xanın uzun saçlı olduğunu və təxminən 30-35 yaşlarında olduğunu deyir: “Ornamentin kompozisiyasında xaqanın ənənəvi türk üslubunda çarpaz oturaraq təsvir edildiyi və başında üçbucaqlı haloya bənzəyən tac olduğu görünür. Toqqa bəzəyindəki təsvirlərdə xaqanın oturduğu taxt və ona qulluq edən gəlinlər aydın görünür. Taxtın ətrafındakı çiçəklərin Buddist sənətində tez-tez istifadə olunan Lotus çiçəyi olduğu düşünülür".
"Türk xaqanlarının qonşu dövlətlərin səfirlərini qəbul etmə mərasimlərini göstərir"
Prof. Dr. Zaynolla Samaşev Göktürk xaqanının üzünü əks etdirən toqqanın türk dünyası üçün əhəmiyyətini bu sözlərlə izah edib: “Bu kəmər bağının əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, taxtda oturan, başında tacı olan Göktürk imperatorunun kompozisiyasıdır. Göktürklərin qoşulma mərasimləri ilə bağlı yazılı mənbələrdə çoxlu məlumat olsa da, bu günə qədər arxeoloji tapıntılar müəyyən edilməyib. Bu mənada Elekə sazında tapılan kəmər bağının üzərindəki təsvir bizə taxt mərasimlərinin necə keçirildiyi barədə konkret məlumat verir. Tapılan kompozisiyada xaqanın oturduğu taxtın ön hissəsində şərqə və qərbə baxan at motivləri vardır. Bu formada yaradılmış kompozisiya çöl imperiyaları arasında özünəməxsus təqdimat verir”.
Kəmər bağındakı təsvirin hansı Göktürk xana aid olduğunu müəyyən etmək olarmı?
Prof. Dr. Zaymollo Samaşev kəmər bağının VIII əsrin sonlarına aid olduğunu bildirir:
“VIII əsrin son dövründə Göktürk imperiyasının xanlarının kimlər olduğu barədə tarixi mənbələrdə məlumatlar var. İlk təxminimiz odur ki, təsvirdəki obrazların bu dövrə aid xanlardan biri olma ehtimalı var. İkinci təxminimiz odur ki, qızıl kəmər bağının yerləşdiyi kompleks Qərbi Göktürk Xaqanlığının mərkəzi olan Ötüken və ya Suyab xaqanına bağlı olan və onu hökmdarın oğluna hədiyyə olaraq vermiş ola bilər ki, bu, Tuduna məxsus hökmranlığın əlamətidir”, - deyib.
"Göktürk ağaları kompleksə girərkən bu labirintdən diz üstə sürünürdülər"
Eleke Sazı kompleksini oxşar məqbərə komplekslərindən fərqləndirən unikal tikinti komponenti platformanın ən şərq hissəsində, bayır qapısı ilə üzbəüz yerləşən labirintdir.
Samaşev bildirib ki, tapıntılar arasında kompleksin memarlıq üslubu özlüyündə yenilikdir: “Kompleksin girişində yerləşən ön qəbul otağına çıxışı təmin edən labirintinin olması Eleke Sazı kompleksini Şivet Ulandakı kompleksdən fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyətdir. Burada dini mərasimlər zamanı Göktürkün nüfuzlu bəyləri kompleksin girişindəki bu labirintdən dizləri üstə sürünürdülər. Bundan sonra onlar ön qəbul otağında daim yanan od halqasından keçib şər ruhlardan təmizlənmiş xanın cəsədinin hüzuruna gedərdilər”, deyə o, bu sözlərlə labirintin əhəmiyyətinə diqqət çəkib.
Qazıntılar zamanı mehrab sahəsinin beşbucaqlı formada olduğu görülüb. Burada xaqanı təsvir edən böyük daş heykəl tapılmışdır. Daha sonra qəbir kamerasının içərisinə pilləli pilləkənlər vasitəsilə daxil olmaq mümkün olub. Kompleksin daxili hissəsində Göktürk çağı kremasiyanın keçirildiyi ocaq, qızılgül motivli qızıl boşqab bəzəkləri, tunc və metal üzəngilər, mərasim qabı və tunc şamdan, ox ucları və qılınc bizə burada mədəni həyatın yeri haqqında mühüm ipucu verir.
Labirint divarlarının hündürlüyü, eninə və üfüqi yığılmış plitələrin sayına görə insanın bel hündürlüyünə çatır. Labirintin eni yalnız bir nəfərin keçə bilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu və onun üzərində heç bir çardaq və ya tavan olmadığı görünür.
Qərbi Göktürk Dövrünün Türk tarixində əhəmiyyəti
Monqolustanda Göktürk dövrünə aid qazıntılar aparan prof. Dr. Zaynolla Samaşev Qərbi Göktürk Dövrünün türk tarixindəki əhəmiyyətini bu sözlərlə izah edib:
“Birləşmiş Göktürk Xaqanlığı iki yerə bölündükdən sonra Qərbi Türküstan ərazisində Böyük Türk Xaqanlığı adlı dövlət quruldu. Bu siyasi birliyə təkcə çöl tayfaları deyil, Soqdiya və Xorazm bölgələrindəki oturaq icmalar da daxil idi. Bu mənada Qərbi Göktürk Dövləti mədəniyyət və sosial-iqtisadi baxımdan çox zəngin siyasi birlik idi. Qərbi Göktürklər dövründə sikkə zərbinin mövcudluğu qadınların və çöl ərazisinin siyasi rollarının mühüm birləşməsini göstərir”, - deyə bildirib.
Qadir, Bizimyol.info
