Avropa İttifaqının (Aİ) Ortaq Xarici və Təhlükəsizlik Siyasəti (CFSP) üzrə Ali Nümayəndəsi Josep Borrel tərəfindən hazırlanan Türkiyə hesabatı 29 Noyabr 2023-cü ildə dərc edilib. Hesabat 2023-cü ildə Türkiyə-Avropa İttifaqı əlaqələrinin faktiki vəziyyəti və gələcəyi ilə bağlı dərc edilən üçüncü sənəd olduğu üçün vacibdir. Daha əvvəl dərc edilmiş iki hesabatdan birincisi Türkiyə məruzəçisi Naço Sançez Amor tərəfindən sentyabr ayında hazırlanmış və Avropa Parlamenti tərəfindən qəbul edilmişdir.

Bizimyol.info Türkiyə mətbuatına istinadən xəbər verir ki, Kocaeli Universiteti Siyasi Elmlər Fakültəsi Beynəlxalq Əlaqələr şöbəsinin müdiri Prof. Dr. İrfan Kaya Ülger 29 Noyabr 2023-cü ildə Aİ-nin Ali Nümayəndəsi Josep Borrel tərəfindən hazırlanan Türkiyə hesabatının təfərrüatlarını yazıb.

Sözügedən hesabatda Türkiyə-Avropa İttifaqı əlaqələrində sürət itkisinin davam etdiyinə dair fikir irəli sürülüb və tam üzvlükdən başqa sahələrdə əməkdaşlığın davam etdirilməsi tövsiyə olunub. Komissiya Türkiyə ilə bağlı ikinci hesabatı 8 noyabr 2023-cü ildə dərc edib. Mənfi perspektiv 2015-ci ilə qədər irəliləyiş hesabatı da adlandırılan 141 səhifəlik Komissiya hesabatında da qabarıq idi.

Hesabatda Türkiyənin insan haqları, əsas azadlıqlar, vətəndaş cəmiyyəti və qanunun aliliyi kimi sahələrdə ciddi tənəzzülə uğradığı fikri müdafiə olunub. Tam üzvlük danışıqlarının canlandırılmasının tövsiyə olunmadığı hesabatda, qaçqın sazişi, Gömrük İttifaqının yenilənməsi, viza azadlığı, xarici və təhlükəsizlik siyasəti əməkdaşlıq sahələri kimi qeyd edilib.

CFSP-nin Ali Nümayəndəsi Cozef Borrel tərəfindən hazırlanan yeni hesabatda ayrı-seçkilik və marginallaşmanın davam etdiyi, bəzən ehtiyatlı nikbinliyin olduğu müşahidə edilir. Hesabatı sələflərindən fərqləndirən daha bir məqam onun qaralama mətn olmasıdır.

Sözügedən hesabat 14-15 dekabr 2023-cü ildə keçiriləcək Aİ dövlət və hökumət başçılarının sammitində müzakirə edilərək yekunlaşdırılacaq. Hesabatın yekun bəyannaməyə nə dərəcədə daxil ediləcəyi hələlik məlum deyil. Ancaq aydın olan odur ki, yeni hesabat AB baxımından Türkiyə ilə münasibətlər üçün yol xəritəsi rolunu oynayacaq.

“Türkiyə-AB siyasi, iqtisadi və ticarət əlaqələrinin vəziyyəti” başlıqlı hesabat, şübhəsiz ki, ikitərəfli münasibətləri Aİ mövqeyindən qiymətləndirən bir sənəddir. Aİ-nin Türkiyə ilə münasibətlərlə bağlı fikirlərini ortaya qoyan digər bir sənəd isə Tərəqqi Hesabatı ilə eyni tarixdə dərc edilən 2023 Genişlənmə Hesabatıdır.

Sözügedən sənəddə Ukrayna və Moldova ilə danışıqlara başlanılması, Gürcüstanın namizəd elan edilməsi, Bosniya və Herseqovina ilə Aİ arasında münasibətlərin danışıqlardan əvvəlki mərhələyə hazırlanması tövsiyə edilsə də, Türkiyə ilə bağlı yeni tərifin verilməməsi diqqət çəkir.

Borrel hesabatının məzmunu nədir?

Josep Borrel tərəfindən hazırlanan hesabatda Türkiyə ilə AB arasındakı aktual vəziyyət 3 başlıq altında müzakirə edilir:

Siyasi əlaqələr, ikitərəfli problemlər və nəhayət, iqtisadiyyat və ticarət. Tərəflər arasında siyasi münasibətlərə təsir edən inkişaflar sadalanarkən, ilk növbədə, Şərqi Aralıq dənizindəki dəniz yurisdiksiyası mübahisəsində Türkiyənin tutumuna diqqət çəkilir.

Məlumata görə, Türkiyə son vaxtlar Şərqi Aralıq dənizində gərginliyi azaldan mövqe sərgiləsə də, Kipr münaqişəsi ilə bağlı xüsusi siyasətini davam etdirir. Digər tərəfdən, hesabatda Türkiyənin Ukrayna-Rusiya müharibəsi və NATO-nun genişlənməsi ilə bağlı siyasətləri tənqid edilərək, oktyabrın əvvəlində yenidən alovlanan Fələstin-İsrail münaqişəsində Aİ ölkələrindən fərqli yanaşmasına diqqət çəkilir.

AB-nin rəsmi perspektivini əks etdirən hesabatda mübahisəli mövzular sıralansa da, Türkiyənin 2023-cü ilin əvvəlinə qədər Yunanıstanın hava məkanını pozduğu, Şərqi Aralıq dənizində 2021-ci ilin iyun ayına qədər davam edən seysmik araşdırma və qazma fəaliyyətinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Dəniz Hüququ Konvensiyasının pozuntusu ilə bunu etdiyi iddia edilir.

Bu açıqlamalardan açıq şəkildə anlaşılır ki, Yunan Kipr Administrasiyası və Yunanıstanın Borrel hesabatındakı rəsmi tezisləri Aİ-nin rəsmi rəyinə çevrilib. Bir ölkənin dəniz yurisdiksiyası ərazilərinin haradan başladığını və harada bitdiyini müəyyən etmək millətlər birliyi olan bir təşkilatın, AB-nin mandatına daxil olmasa da, onların hesabatda təsdiqlənməsi Yunanıstan və Kipr Rum Administrasiyasının tezislərinin qəbulundan başqa bir şey demək deyil.

Hesabatın Kipr problemi hissəsində Türkiyənin BMT vasitəçiliyi ilə bu günə qədər davam edən danışıqlar metodu əvəzinə iki dövlətli həll yolunu mənimsədiyi və Şimali Kipr Türkiyə Cümhuriyyətini tanıması üçün Türk Dövlətləri Birliyinə təzyiq etdiyi iddia edilir.  Türkiyənin BMT-nin qərarlarını nəzərə almadan Maraşı nizamlama üçün açması və sülhməramlı missiyanın uzadılması ilə bağlı Türkiyə tərəfinin fikirləri ilə məsləhətləşməkdə israrlı olması ilə bağlı tənqidlər də var.

Hesabatda əlavə olaraq Türkiyənin Kipr Respublikası anlayışını qəbul etmədiyi və bu münasibətə görə əməkdaşlıq imkanlarının məhdudlaşdırıldığı iddia edilir. Digər bir məqam isə hesabatda Şərqi Aralıq dənizinin dəniz yurisdiksiyası mübahisəsi ilə bağlı beynəlxalq konfransın çağırılması təklifinin Aİ tərəfindən irəli sürülməsidir.

Hesabatın xarici siyasət bölməsində zamanla Türkiyə ilə Aİ arasında bu sahədə əməkdaşlıqdan sapmaların olduğu iddia edilir. Bu çərçivədə hesabatda bir tərəfdən Türkiyə Rusiya-Ukrayna müharibəsində AB ölkələrindən fərqli yanaşmaya görə tənqid edilir, digər tərəfdən isə Türkiyənin taxıl dəhlizi razılaşmasına böyük töhfə verdiyi ifadə edilir. Türkiyənin ərəb və körfəz ölkələri ilə normallaşma siyasəti yürütməsi də hesabatda müsbət addım kimi qiymətləndirilən məsələlər sırasındadır.

Digər tərəfdən, hesabatda İsveçin NATO-ya qəbul prosesində Türkiyə günahlandırılır. Bundan əlavə, Türkiyənin İsrail-Fələstin münaqişəsində HƏMAS hücumunu qınamadığı və bu baxımdan AB ölkələrindən fərqləndiyi iddia edilir.

Türkiyənin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə töhfə verməsi müsbət addım kimi şərh edilsə də, bunun Aİ ölkələrinin Liviya siyasətindən fərqli olduğu bildirilir. Hesabatda tərəflər arasında Avropa Təhlükəsizlik və Müdafiə Siyasəti və terrorizmlə mübarizə sahələrində həyata keçirilən əməkdaşlıq fəaliyyətlərinin strateji kompas əsasında davam etdiriləcəyi gözləntiləri də ifadə edilir.

Hesabatın ikitərəfli əlaqələr bölməsində Türkiyə ilə üzvlük danışıqlarının qanuni şəkildə davam etdiyi, lakin Türkiyənin Aİ-dən uzaqlaşması səbəbindən 2018-ci ildən bu yana heç bir irəliləyiş olmadığı bildirilir. Hesabatda Aİ ilə Türkiyə arasında 2019-cu ildə kəsilən yüksək səviyyəli dialoq prosesinin yenidən başlaya biləcəyi və bunun hər iki tərəfə fayda verəcəyi bildirilir.

Borrel hesabatında Aİ-nin 2013-cü ildə vizadan azad edilməsi üçün təklif etdiyi 72 kriteriyanın çoxunun Türkiyə tərəfindən yerinə yetirildiyi, qalan öhdəliklərin yerinə yetirildiyi təqdirdə tam viza azadlığının təmin oluna biləcəyi ifadə edilir. Hesabatın iqtisadiyyat və ticarət bölməsində Gömrük İttifaqının mövcud şərtlərə uyğunlaşdırılmasının gündəmdə olduğu və bu mövzuda texniki araşdırmalara ehtiyac olduğu irəli sürülür. Sənəddə həmçinin Aİ-nin Rusiya ilə ticarətini məhdudlaşdırması və Türkiyənin sanksiyalarda iştirak etməməsi tənqid edilir, ticarət, enerji və nəqliyyat əməkdaşlıq edilə bilən sahələr kimi qeyd edilir.

Tam üzvlük danışıqları canlandırılacaqmı?

Josep Borrel tərəfindən hazırlanan hesabat, şübhəsiz ki, Aİ-nin Türkiyə ilə münasibətlərə dair fikirlərini özündə əks etdirən birtərəfli sənəddir. Sənəd əməkdaşlıq sahələrini sadalamaqla yanaşı, siyasi, hüquqi və iqtisadi tənqidi də əhatə edir. Hesabat boyu açıq və üstüörtülü şəkildə Aİ-nin Türkiyədən Kipr və Şərqi Aralıq dənizi münaqişələrində tam sağalma üçün müsbət addımlar atmasını gözlədiyi, həmçinin AİHM qərarlarına əməl olunmasını tələb etdiyi bildirilir.

Hesabatın yekun hissəsində 14-15 dekabr 2023-cü il tarixlərində keçiriləcək Dövlət və Hökumət Başçıları Zirvəsi üçün Türkiyə ilə əlaqələrin canlandırılması tövsiyə edilir və bu kontekstdə yüksək səviyyəli dialoq qurumunun 2019-cu ildə fəaliyyəti dayandırılan iqtisadiyyat, enerji və nəqliyyat sahələri yenidən fəaliyyətə başlanması bildirilir. Digər tövsiyə isə Ankara sazişindən qaynaqlanan Türkiyə-Aİ Assosiasiya Şurası iclaslarının bərpası və nazirlər səviyyəsində siyasi dialoq görüşlərinin keçirilməsidir. Bundan əlavə, hesabatda Türkiyə ilə Aİ arasında iqlim, sağlamlıq, miqrasiya, təhlükəsizlik, kənd təsərrüfatı, tədqiqat və innovasiyalar üzrə yüksək səviyyəli dialoqun qurulması təklifi irəli sürülür.

Hesabatın nəticə hissəsində 1996-cı ildə Assosiasiya Şurasının qərarı ilə tətbiq edilən Türkiyə ilə AB arasında Gömrük İttifaqında yaşanan problemlərin həlli və viza asanlaşdırma sisteminə keçilməsi, vizadan azad edilmənin gecikdirilməsini qismən kompensasiya etmək tövsiyə edilir.

Viza sadələşdirilməsi bütün Türkiyə vətəndaşlarını əhatə edən azadlığa nail olunana qədər iş adamlarının, daşıyıcıların və tələbələrin viza problemlərinin həlli olaraq təyin olunur. Hesabatda həmçinin yeni miqrasiya sazişi və Aİ-nin Türkiyədəki qaçqınlara maliyyə dəstəyinin davam etdirilməsi tələb olunur.

Ehtiyatlı nikbinliklə yanaşı tənqidin də önə çıxdığı Borrel hesabatında tam üzvlük danışıqlarının canlanmasına çağırış olmaması diqqət çəkir. 2023-cü ildə dərc olunan digər hesabatlarla birlikdə götürdükdə, AB-nin Türkiyəyə münasibəti daha da aydınlaşıb: Aİ Türkiyə ilə danışıqların canlanması üçün şəraitin olmadığına dair fikirlərini dəyişməyib.

Başqa sözlə desək, Aİ-nin Türkiyəyə qarşı XXI əsrin əvvəllərindən bu yana davam etdirdiyi ayrı-seçkilik və marginallaşma siyasəti Borrel hesabatında dəyişməyib. Nəticədə hesabat “Qərb cəbhəsində heç nə dəyişməyib” kimi oxunmalıdır.

Qadir, Bizimyol.info