"Şərqi Aralıq dənizində ən uzun sahil xəttinə malik dövlət Türkiyədir. Şərqi Aralıq dənizində 1792 km sahil xəttinə malik Türkiyəni 1062 km sahil xətti ilə Misir izləyir. Bütün Kipr adasının sahil xəttinin uzunluğu 648 km olaraq qeyd olunur. Bunun 396 km-lik hissəsinin böyük hissəsi KKTC-dən ibarətdir. Türkiyənin qitə şelfinin sərhədi, Türkiyə Respublikası ilə KKTC arasında imzalanan 2011-ci il Qitə Şelfinin Delimitasiyası Müqaviləsində Suriya ilə quru sərhədinin dənizdə bitdiyi nöqtədən başlayaraq 32° 16' 18'' qərbindən başlayan sərhədləri əhatə edir. Şərq uzunluğu Misir-Türkiyə orta xəttini izləyir. Bu çərçivədə 28 C şərq uzunluğuna qədər olan bölgə türk qitə şelfi hesab edilir və Türkiyənin suveren dövlət tətbiqləri bu siyasətə uyğun həyata keçirilir".

Bu barədə Bizimyol.info xəbər portalına hüquqşünas və sosioloq Hüseyin Kara danışıb. O, bildirib ki, Türkiyənin BMT-yə təqdim etdiyi sənədlərə görə, 28C Şərq uzunluğunun qərbindəki hüquqları qorunur. Türkiyə Şərqi Aralıq dənizində Eksklüziv İqtisadi Zona elan etmədiyi üçün (Liviya ilə imzalanmış müqavilə istisna olmaqla) bu bölgədəki hüquqlarından “Qitə şelfi” vasitəsilə istifadə edir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, qarşılıqlı kontinental şelf sərhədlərinin üst-üstə düşdüyü yerlərdə, üst-üstə düşən dövlət(lər) ilə delimitasiya razılaşmaları aparılmalıdır.

“Kontinental şelflə bağlı ictimai rəydə ümumi rəy ondan ibarətdir ki, “bəyan tələb etməyən” bu hüquqdan birbaşa dövlətlər istifadə edə bilər. Bununla belə, bu, yalnız okean sahilində yerləşən və ya sahib olduqları sahildən 200 dəniz mili məsafəsində hər hansı digər dövlətin kontinental şelfinin üst-üstə düşmək imkanı olmayan dövlətlər üçün keçərlidir. Bununla belə, daxili dənizlərdə sahil xətti olan ölkələr üçün, ümumiyyətlə, qitə şelfinin sərhədlərini müəyyən etmək üçün ikitərəfli və ya çoxtərəfli dövlətlərarası müqavilələrin bağlanması zəruridir. Məsələn, Şərqi Aralıq dənizinin ən uzaq nöqtəsində belə, Türkiyə sahilləri ilə Misir sahilləri arasındakı məsafə 400 dəniz milidir. Belə olan halda hər iki ölkə 200 dəniz mili məsafədə kontinental şelf elan etsə belə, münaqişələr qaçılmazdır”-deyən hüquqşünas vurğulayıb ki, buna görə də, kontinental şelf və Eksklüziv İqtisadi Zonanın elan edilməsi iki dövlətin qarşılıqlı razılığı əsasında və ədalətli prinsiplər kontekstində həyata keçirilməlidir.

Məlum olduğu kimi, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti hələ beynəlxalq aləmdə tanınmayıb. Lakin bu o demək deyil ki, Kipr türkləri Kipr adasında və onun ətrafındakı təbii qaz və neft ehtiyatlarından pay ala bilməzlər.

Hüquqşünasın fikrincə, bu çərçivədə 2011-ci ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin ərazi sularında və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti sərhədləri daxilində neft və təbii qaz istehsalı ilə bağlı hər cür səlahiyyəti Energetika Nazirliyi və İqtisadiyyat Nazirliyinə verdi. Həmin il müvafiq nazirliklərlə Türkiyə Neft Şirkəti (TPAO) arasında “Neft Sahələrində Xidmətlər və Hasilatın Pay Bölgüsü Sazişi” imzalanıb. Türkiyə Neft Qanununa uyğun olaraq Türkiyə ərazi sularında neft kəşfiyyatı və neftin çıxarılması… Neft Qanununun 3-cü maddəsinə əsasən, “Türkiyədə neft ehtiyatları dövlətin yurisdiksiyasında və sərəncamındadır”.

Hüquqşünas qeyd edib ki, buradakı “Türkiyədə” ifadəsi Türkiyənin quru və dəniz sərhədləri kimi başa düşülməlidir. Buna görə də Türkiyə torpağı quru və dəniz ərazilərinə bölünür. Neft Qanununun 4-cü maddəsinə uyğun olaraq, dəniz torpaqları iki yerə bölünür: ərazi suları daxilində və ərazi sularından kənarda.

“Qeyri-ərazi dənizlərində tədqiqatlara icazələrin, kəşfiyyat və istismar lisenziyalarının verilməsi, verilməsi və uzadılması 5, 6 və 8-ci maddələrdə göstərilən hüquqlardan az olmayan Prezidentin icazəsi əsasında həyata keçirilir. Prezidentin qərarı ilə bu ərazilər tamamilə və ya qismən kəşfiyyat və istismara bağlana, dəyişdirilə və ya qapalı ərazi yenidən açıla bilər. Ona görə də ərazi sularından kənarda elan edilmiş MEB ərazilərində tədqiqatların aparılması və neft və təbii qazın çıxarılması Prezidentin verdiyi icazə əsasında həyata keçirilir.

Neft haqqında qanunumuzun 6-cı maddəsinin 5-ci bəndinə uyğun olaraq dənizdə kəşfiyyat işləri üçün lisenziyalar 8 ilədək müddətə verilə bilər. 6-cı bəndə uyğun olaraq bu müddətin uzadılması mümkündür, lakin bunun üçün müəyyən şərtlər irəli sürülüb. Bu çərçivədə, "İş proqramını yerinə yetirən lisenziya sahibinin ən azı bir qazma və müvafiq olaraq 2 faiz daxil olmaqla iş və investisiya proqramı təqdim etməsi şərti ilə, lisenziya zəmanət müddəti quruda iki ilə, dənizdə üç ilə qədər uzadıla bilər"-deyə hüquqşünas əlavə edib. Onun sözlərinə görə, kəşfiyyat lisenziyasının müddəti, o cümlədən ilk qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən uzadılmalar ərazi suları daxilində quruda doqquz ildən, dənizlərdə isə on dörd ildən çox ola bilməz. Bununla belə, kəşfiyyat lisenziyasının müddəti başa çatdıqdan sonra bu neft kəşfinin kommersiya qiymətləndirilməsi üçün neft aşkar edilən ərazilərdə iki ilədək əlavə müddət verilə bilər. (Neft Qanunu 6/8)

Özəl şirkətlərin neftin kəşfiyyatı və çıxarılması üçün lisenziya alması da mümkündür. Alınan lisenziyaları reyestrdə qeyd edilir. Bu çərçivədə lisenziya üç yolla əldə edilə bilər:

1) Müraciət qaydası: Neft Qanununun 7-ci maddəsi çərçivəsində Neft İşləri Baş İdarəsinə müraciət edilə bilər. “Neft haqqında” Qanunun 7-ci maddəsinin üçüncü bəndinə uyğun olaraq, “İddiaçı lisenziya ərizəsində və müddətin uzadılması sorğularında təqdim etdiyi iş proqramı üçün tələb olunan investisiya məbləğinin 2 faizi həcmində təminat verməlidir. Dənizlərdə bu nisbət yüzdə 1 olaraq tətbiq edilir. Zəmanətin öhdəlik götürülmüş iş proqramının illik reallaşdırılmış məbləğinə uyğun olan hissəsi neft hüququ sahibinə qaytarılır. Bu təminatla bağlı prosedur və prinsiplər əsasnamə ilə tənzimlənir. Müvafiq maddənin 7-ci bəndinə uyğun olaraq “Lisenziyanın verilməsi və ya müddətin uzadılması başa çatdıqdan sonra otuz gün ərzində Baş İdarəyə zəmanət verilir. Əks halda lisenziya ləğv ediləcək.

2) Hərracın keçirilməsi qaydası: Neft İşləri Baş İdarəsi tərəfindən müəyyən edilən və kəşfiyyata açıq olan sahələr yuxarıda qeyd olunan lisenziya prosedurunda ərizələrin bağlanması yolu ilə hərraca çıxarılaraq kəşfiyyat lisenziyasına tabe edilə bilər. (Neft Qanunu Maddə 6/11)

3) Əməliyyat Lisenziyası: Neft Qanununun 8-ci maddəsinə əsasən, “Kəşfiyyat fəaliyyəti çərçivəsində kəşfiyyat işləri aparıldıqda, lisenziya müddəti ərzində kəşfiyyat və hasilat üçün və hasil edilən neftin satışı üçün əməliyyat lisenziyası verilir. Əməliyyat lisenziyası kəşfiyyat lisenziyasının verildiyi tarixdə qüvvədə olan şərtləri ehtiva edir. Əməliyyat lisenziyası verildiyi tarixdən 20 il müddətində etibarlıdır. Bu müddət Neft Qanununun 8-ci maddəsində göstərilən şərtlərin yerinə yetirilməsi və 10 ildən çox olmamaq şərti ilə 2 il uzadıla bilər. Kəşfiyyatçı və ya istismarçı hasil etdiyi neftin səkkizdə birini dövlət payı kimi ödəməyə borcludur.

Neft Qanununun 9/6-cı maddəsinə əsasən, “Neft istehsalçısı tərəfindən ödəniləcək dövlət payı, neft vahidi vasitəsilə hasil edilən xam neftin barreli və təbii qazın paylanması, 4/12/2003-cü il tarixli, 5015 nömrəli Neft Bazarı Qanununun 10-cu maddəsində tənzimlənən yerli xam neftin bazar qiymətidir. Şirkətlərə və ya azad istehlakçılara edilən satış qiyməti əsasında hesablanır. Bundan əlavə, neft hüququ sahibi xaricə ixrac olunan neftdən əldə etdiyi xarici valyutanı saxlaya bilər. Bu xarici valyuta məbləği Türkiyəyə idxal olunan kapital və bu məbləği aşan xalis aktivlərin transferi ilə əvəzləşdirilir.

(Neft Qanununun 14/3-cü maddəsi)

Neft hüququ sahibləri kəşf etdikləri neft yataqlarında hasil etdikləri xam neftin və təbii qazın 35 faizini, quruda 35 faizini və dəniz yataqlarında 45 faizini xam və ya məhsul kimi ixrac etmək hüququna malikdirlər. Qalanını da daxili bazara verməlidirlər.

İlahin, Bizimyol.info