Son zamanlar tez-tez eşitdiyimiz makroiqtisadi anlayış olan tənəzzül, ən əsas tərifi ilə iqtisadi durğunluqdur. Əgər tənəzzül baş verirsə və davam edirsə, bu o deməkdir ki, həmin ölkənin iqtisadiyyatında böyük problemlər var.

Tənəzzülün nə olduğuna daha yaxından nəzər salaq və tənəzzül zamanı nə baş verdiyini görək. Xəbərləri izləyən hər kəsin gördüyü kimi, bütün dünya iqtisadi cəhətdən çətin günlər yaşayır. Tez-tez tənəzzül adlandırılan bir anlayışdan söz açılır. Makroiqtisadiyyat sahəsinə aid bir termin olan tənəzzül, ən ümumi tərifində ölkə iqtisadiyyatında tənəzzül deməkdir. Müxtəlif səbəblərdən yaranan tənəzzül vəziyyəti dünyanın bütün iqtisadiyyatlarında zaman-zaman yaşanır. Ölkə iqtisadiyyatının tənəzzül vəziyyətindən danışmaq üçün bir neçə ayın iqtisadi göstəricilərini araşdırmaq lazımdır. Bəzən bu iqtisadi məlumatlar hətta tənəzzül başlamazdan əvvəl özünü hiss etdirir.

• Tənəzzül nədir, niyə baş verir, tənəzzüldən sonra nə baş verir?

Ölkə iqtisadiyyatında baş verən tənəzzül makroiqtisadiyyat tərəfindən tənəzzül adlanır. Tənəzzüldən danışmaq üçün ölkə iqtisadiyyatının son iki rübündə, yəni son altı ayda bəzi iqtisadi məlumatlar araşdırılır. Təhlil edilən iqtisadi məlumatlar arasında ümumi milli məhsul, real gəlir, məşğulluq səviyyəsi, sənaye istehsalı, topdan və pərakəndə satışlar var. Tədqiq olunan bütün bu iqtisadi məlumatlarda azalma tendensiyası, yəni azalma olduqda, bu vəziyyət iqtisadi tənəzzül adlanır. Əsas tərifə görə, bu azalma son iki rüb ərzində baş verməlidir. Milli İqtisadi Araşdırmalar Bürosu deyir ki, bu vəziyyətin hətta bir neçə ayını tənəzzül adlandırmaq olar.

Sənaye İnqilabından sonra bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatları makroiqtisadi səviyyədə artım tendensiyası nümayiş etdirdi. Başqa sözlə, bütün ölkələrin iqtisadiyyatları müxtəlif templərlə də olsa artır. Bəzən bu artım aylıq olaraq dayana bilər. Sözügedən artım uzun müddət dayanırsa və bir çox fərqli iqtisadi sahədə özünü göstərirsə, bu, həmin ölkədə iqtisadi tənəzzülün olduğunu göstərir.

• Tənəzzülə nə səbəb olur?

İqtisadi bazarlara ciddi maliyyə ziyanı vuran vəziyyətlərə qəfil iqtisadi şoklar deyilir. Məsələn, 1970-ci illərdə OPEC-in xəbərdarlıq etmədən ABŞ-a neft tədarükünü dayandırması böyük iqtisadi şok idi. İqtisadiyyatın böyüməyə meylli olduğu dövrlərdə fərdlər və müəssisələr münasib qiymətlərlə külli miqdarda borc alırlar. Amma nə vaxtsa işlər pisləşsə və həm fiziki şəxslər, həm də müəssisələr borclarını ödəyə bilməsələr, iqtisadi bazarda böyük boşluq yaranacaq. Bu boşluğun bağlanmaması nəticəsində tənəzzül qaçılmazdır.

Bir neçə insan X-ə investisiya etmək üçün mənasız bir qərar verə bilər və sonra uğursuz ola bilər. Bununla belə, bu mənasız investisiyalar bütün ölkədə və hətta dünyada baş verərsə, ortaya çıxan aktiv baloncukları həm yerli, həm də qlobal iqtisadiyyatın sonunu gətirə bilər.

Yüksək inflyasiya: İnflyasiya həmişə pis bir şey kimi görünmür, bütün qiymətlər zamanla artmağa meyllidir. Bu tendensiya həddindən artıq həddə çatdıqda, mərkəzi banklar tərəfindən tənzimlənən faiz dərəcələri ilə idarə olunur. Lakin inflyasiyanın yüksək olması və bu səviyyənin demək olar ki, davamlı xarakter alması çətin bəzi ölkələri0n iqtisadiyyatında boşluqlar yaradır.

Yüksək deflyasiya: Deflyasiya, qiymətlərin tədricən aşağı düşdüyü zaman inflyasiyanın əksidir. Bu yaxşı səslənsə də, zaman keçdikcə maaşların azalmasına səbəb olur. Davamlı düşən qiymətlər səbəbindən müəssisələr geri çəkilir və biznes xərcləri dayandırır. Bunlar baş verdikdə tənəzzül qaçılmazdır.

• Tənəzzüldən sonra nə baş verir?

Tənəzzülün makroiqtisadi vəziyyət olduğu üçün bunun birbaşa vətəndaşlara təsir etməyəcəyini düşünürsünüzsə, təəssüf ki, yanılırsınız. Çünki tənəzzül ümumi milli məhsulun, real gəlirin, məşğulluq səviyyəsinin, sənaye istehsalının, topdan və pərakəndə satışın azalması deməkdir. Bu məlumatlar birbaşa vətəndaşın cibinə aid olan məsələlərdir.

Tənəzzül başlayanda ilk növbədə işsizlik artır. İşsiz qalmaq qorxunuz artdıqca yeni iş tapmaq ümidiniz olmayacaq, çünki işsizlər çoxdur. İşinizdən kənarda olsanız belə, maaşınızın kəsilməsi ilə üzləşə və ya haqq etdiyiniz artımları ala bilməyəcəksiniz.

Tənəzzül baş verdikdə, səhmlərə, istiqrazlara, daşınmaz əmlaka və oxşar investisiya aktivlərinə investisiyalar dəyərini itirir. Əmanət və investisiya planları pozulur. İşsizlik və iqtisadi çətinliklər üzündən ödənilməmiş borclar nəticəsində girovlar artır. İqtisadiyyat alt-üst olduğu üçün müəssisələrin satışları azalır və bir çox iflaslar baş verir. Tənəzzül zamanı bir çox insanın borc almağa ehtiyacı olduğu üçün kredit faizləri yüksəlir. Üstəlik, kifayət qədər kredit balları olmayan fiziki şəxslər və müəssisələr yüksək faizlə belə kredit ala bilmirlər. Tənəzzül iqtisadiyyata inamı azaldacağı üçün investisiyalar dayana bilər və mənasız qiymət artımları baş verə bilər.

• Tənəzzül nə qədər davam edir?

Təbii ki, tənəzzül əbədi davam edən vəziyyət deyil, nə vaxtsa işlər mütləq düzələcək. ABŞ-da COVID-19 tənəzzülü 2 ay, Böyük tənəzzül 2 il, Dut Com tənəzzülü 9 ay və Körfəz müharibəsi tənəzzülü 1 il davam etdi.

İlahin, Bizimyol.info